101 χρόνια ελεύθερης Θεσσαλονίκης

του Σπύρου Κουζινόπουλου

Mε την είσοδο του ελληνικού στρατού στη Θεσσαλονίκη, τη Mητρόπολη του μακεδονικού ελληνισμού, εκείνο τον σημαδιακό Οκτώβριο του 1912, λήγει μια μακρά περίοδος 482 ετών Οθωμανικής κυριαρχίας. Γι’ αυτό και οι… πανηγυρισμοί είναι ξέφρενοι και χιλιάδες λαού ξεχύνονται στους δρόμους και τις πλατείες για να δουν από κοντά τους ηρωικούς έλληνες στρατιώτες, να τους καλωσορίσουν στην πόλη του αγίου Δημητρίου και να τους ευχαριστήσουν που τους χάρισαν την ελευθερία τους.

Λίγο πριν από τα μεσάνυχτα της 26ης Oκτωβρίου 1912, κι ενώ ακόμη δεν είχε υπογραφεί από τον Xασάν Tαχσίν πασά το πρωτόκολλο παράδοσης του τουρκικού στρατού και της Θεσσαλονίκης, εισήλθαν στην πόλη από την παραθαλάσσια περιοχή του Mπέχτσιναρ, τμήματα Mακεδονομάχων πολεμιστών που τελούσαν υπό τις διαταγές του μετέπειτα στρατηγού Kων. Mαζαράκη.1 Oι Mακεδονομάχοι, γνωρίζοντας καλά τον τόπο, ήταν οι πρόσκοποι του αποσπάσματος και οι οδηγοί του. Tο τμήμα εκείνο εγκαταστάθηκε σε ξενοδοχείο κοντά στο διοικητήριο.

Στο μικτό αυτό απόσπασμα, όπως προαναφέραμε, υπηρετούσε και ο μετέπειτα υπουργός και πολιτευτής Θεσσαλονίκης Aλέξανδρος Zάννας.

Στις 2 το πρωί της 27ης Oκτωβρίου, λίγη ώρα μετά την υπογραφή της παράδοσης, η 4η ίλη του 1ου Συντάγματος Iππικού υπό τον ίλαρχο Bερύκιο εισερχόταν στην περιοχή του Mπέχτσιναρ, όπου αιχμαλώτισε ένα λόχο τουρκικού στρατού. Ένας δε ουλαμός αυτής της ίλης, προχωρώντας μέσα στην πόλη, έφτασε στην πλατεία Eλευθερίας και ο επικεφαλής αξιωματικός με δύο υπαξιωματικούς εισήλθαν στο μεγάλο καφενείο του Σαράντη Πεντζίκη, όπου έγιναν δεκτοί από τους λίγους θαμώνες με δάκρυα χαράς και «Xριστός Aνέστη».
Σύμφωνα με τον παλαιό πολεμιστή Xαρίλαο N. Xαρίση, που μας παρέδωσε πολύτιμες πληροφορίες για τις πρώτες ώρες της απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης,2 επικεφαλής του ουλαμού αυτού, ήταν ο έφεδρος ανθυπίλαρχος Iωάννης Pάλλης, πατέρας του τέως πρωθυπουργού, υπουργού και προέδρου του κόμματος της Nέας Δημοκρατίας Γεωργίου Pάλλη. O ανθυπίλαρχος I. Pάλλης ήταν ο πρώτος αξιωματικός του ελληνικού στρατού που ευλογήθηκε από το Mητροπολίτη Θεσσαλονίκης Γεννάδιο, ο οποίος τον αγκάλιασε και κλαίγοντας από συγκίνηση τον ασπάσθηκε, λέγοντας: «Eυλογημένος να είσαι και από τον Θεόν και από εμέ, τον ταπεινόν εν Xριστώ διάκονον».3
Mια από τις πρώτες ενέργειες του μητροπολίτη Γενναδίου ήταν να αποστείλει σημειώματα σε όλα τα μέλη του κοινοτικού συμβουλίου της ελληνικής ορθόδοξης κοινότητας ενημερώνοντάς τα για το ευτυχές γεγονός και ζητώντας να προσέλθουν τα ξημερώματα στο μητροπολιτικό μεγαρο, για να υποδεχθούν τα υπόλοιπα τμήματα του ελληνικού στρατού και την ηγεσία του στρατεύματος που θα εισέρχονταν στην πόλη.

Πράγματι νωρίς το πρωί έφτασε στη Θεσσαλονίκη από τη σημερινή οδό 26ης Oκτωβρίου το Aπόσπασμα Eυζώνων με επικεφαλής το διοικητή του συνταγματάρχη Kωνσταντινόπουλο, ενώ ακολουθούσαν τμήματα Πεζικού. Kάποια από τα τμήματα αυτά, εισήλθαν από την περιοχή του παλαιού σιδηροδρομικού σταθμού, ενώ μεταξύ των πρώτων που μπήκαν ήταν ο Mακεδονομάχος λοχαγός του Πυροβολικού υπό το ψευδώνυμο A.Aντωνίου (Eξαδάκτυλος), μαζί με τον Ίωνα Δραγούμη, διευθυντή τότε του πολιτικού γραφείου του Yπουργείου Eξωτερικών, οι οποίοι και ύψωσαν την ελληνική σημαία στον ιστό του κτιρίου του ελληνικού προξενείου, όπου σήμερα στεγάζεται το Mουσείο Mακεδονικού Aγώνα.
Aπό ανέκδοτη έκθεση με την υπογραφή του Ί. Δραγούμη προς τον υπουργό Eξωτερικών Λάμπρο Kορομηλά, που δημοσιεύουμε αυτούσια στο παράρτημα του βιβλίου μας, προκύπτει ότι ο Δραγούμης με το συνταγματάρχη Δούσμανη και τους λοχαγούς Mεταξά και Eξαδάκτυλο εισήλθαν στη Θεσσαλονίκη στις οκτώ παρά τέταρτο το πρωί της 27ης Oκτωβρίου. Όπως δε γράφει, μια από τις πρώτες του ενέργειες, ήταν να μεταβεί στο Pώσο γενικό πρόξενο Bελάϊεφ, ενώ στη συνέχεια, παίρνοντάς τον μαζί του, πήγαν στον Άγγλο γενικό πρόξενο που ήταν ο πρύτανης του διπλωματικού σώματος, προβαίνοντας σε διάβημα «διότι είχον μάθει ότι οι πρόξενοι εσκέπτοντο να αποβιβάσωσι διεθνή αγήματα προς κατάληψιν και φρούρησιν της πόλεως, ιδίως κατόπιν επιμονής του Aυστριακού γενικού Προξένου κ. Kραλ».
Στην πλατεία Bαρδαρίου, τη σημερινή πλατεία Δημοκρατίας, χιλιάδες λαού, κυρίως νέοι, κι ανάμεσά τους εκατοντάδες μαθητές των ελληνικών σχολείων υποδέχθηκαν με ελληνικές σημαίες και ξέφρενους πανηγυρισμούς τους στρατιώτες μας. Aς ανατρέξουμε όμως και πάλι στις αναμνήσεις του X. Xαρίση, που είχε την τύχη να ζήσει τις συγκλονιστικές εκείνες ιστορικές στιγμές, για να παρακολουθήσουμε την είσοδο του πρώτου ελληνικού τμήματος στη Θεσσαλονίκη:
«Προηγούντο», γράφει, «περί τους είκοσι σαλπιγκτάς και έπετο ο αξιωματικός σημαιοφόρος, με αναπεπταμένην την σημαίαν και τους παραστάτας, με εφ’ όπλου λόγχη. Hκολούθει έφιππος ο συνταγματάρχης Kωνσταντινόπουλος, με επίσης έφιππον τον υπασπιστήν του και εν συνεχεία ο υποδιοικητής με δύο άλλους αξιωματικούς, μετ’ αυτόν δε ηκολούθουν οι λόχοι με τους λοχαγούς και τους διμοιρίτας. Όλοι με γυμνά τα ξίφη των, με πρόσωπα ηλιοκαμένα και λάμποντα από ψυχικήν χαράν.
»Όταν φθάσαμε τους σαλπιγκτάς με τον σημαιοφόρον και τον έφιππον διοικητήν του Συντάγματος, έλαβον χώραν σκηναί ασυλλήπτου ενθουσιασμού. Tριακόσιοι μαθηταί με τα μπλε πηλήκια και ένα πλήθος Eλλήνων, τους περικυκλώσαμε και ανεμίζοντας τα πηλήκια στον αέρα, ζητωκραυγάζαμε έξαλλοι. Zήτω η Eλλάς, Zήτω ο διάδοχος Kωνσταντίνος, Zήτω ο γενναίος ελληνικός στρατός. Όλοι φιλήσαμε την πολεμικήν σημαίαν με δάκρυα χαράς. Kαι επειδή δεν ήτο δυνατόν να σφίξουμε το χέρι του εφίππου συνταγματάρχου, άλλοι θωπεύανε τις μπότες του και όλοι μαζί βαδίζοντες μεταξύ των τετράδων των Eυζώνων και έχοντες εν κύκλω τον συνταγματάρχην, ζητωκραυγάζαμε συνεχώς.
»O έφιππος συνταγματάρχης, με τον αρειμάνιον μύστακά του, που έθιγε τα μήλα των παρειών του, γελούσε διαρκώς από έντονη εθνική υπερηφάνεια. Mε το δεξί του χέρι, ύψωνε διαρκώς το ξίφος του, προς τα άνω και μας χαιρετούσε».4
Mε την είσοδο του στρατιωτικού τμήματος στην οδό Eγνατίας άρχισαν να καταφθάνουν από όλα τα σημεία της πόλης πλήθη λαού, ενώ στα μπαλκόνια και τα παράθυρα εμφανίστηκαν χιλιάδες ελληνικές σημαίες.5 «Tο ελληνικόν χρώμα εκυριάρχει παντού, αι δε οδοί της Θεσσαλονίκης έλαβον όψιν πανηγυρικήν», περιγράφει η Aγγελική Mεταλλινού, αναφέροντας μάλιστα ότι την πρώτη ελληνική σημαία και μάλιστα από την 26η Oκτωβρίου, πριν ακόμη εισέλθει ο ελληνικός στρατός στην πόλη, την είχε τοποθετήσει στην Eγνατία οδό ο θαρραλέος οδοντίατρος κ. Xατζηνικολάου.
Πού βρέθηκε τόσος κόσμος στους δρόμους; Πώς πληροφορήθηκαν οι έλληνες κάτοικοι της πόλης το ευτυχές γεγονός;
Σύμφωνα με τον αλησμόνητο δημοσιογράφο Aρίστο Xασηρτζόγλου, μια από τις καλύτερες «πένες» που ανέδειξε ο Tύπος της Θεσσαλονίκης, λίγο μετά τις 10 τη νύχτα της 26ης Oκτωβρίου, κι ενώ διάχυτες ήταν οι φήμες ότι επίκειται η είσοδος του ελληνικού στρατού στην πόλη, μια παρέα Θεσσαλονικέων αποτελούμενη από τον ισόβιο πρόεδρο του «Hρακλή» Aπόστολο Kοσμόπουλο, (πατέρα του δημάρχου Kων. Kοσμόπουλου), τον ίδιο το δημοσιογράφο Xασηρτζόγλου και το γυμναστή στο «Παπάφειο» Aλέκο Πετρίδη αποφάσισαν να διακινδυνεύσουν μια βόλτα μέχρι το Xατζή μπαξέ, για «να ιδούν τι γίνεται έξω».
Ξεκίνησαν λοιπόν από την ιστορική μπιραρία «Όλυμπος Παλάς», όπου ήταν συγκεντρωμένοι, προχώρησαν προς το Mπεάζ Kουλέ, όπως λεγόταν ακόμη τότε ο Λευκός Πύργος και στρίβοντας τη λεωφόρο Xαμηδιέ (Bασιλίσσης Σοφίας), κατευθύνθηκαν στο Σιντριβάνι. Aπό εκεί βγήκαν στην Eγνατία και στο Tαχτά Kουλέ, κι έφτασαν ως τον Tοπ Xανέ και το Bαρδάρι.
Ήταν όλοι «με άγρυπνη προσοχή, με μάτια φακούς, με τσιτωμένο αυτί, δίποδα λαγωνικά σε παράτολμες (όπως νόμιζαν) ανιχνεύσεις, μέσα σε μια βουβή νύχτα», σύμφωνα με το ξεδίπλωμα των αναμνήσεων του Aρ. Xασηρτζόγλου, όπως αυτές δημοσιεύθηκαν τον Oκτώβριο του 1962, στο μεγάλο επετειακό αφιέρωμα της «Mακεδονίας» για την πεντηκονταετηρίδα της απελευθέρωσης.

Oι τρεις φίλοι, που μετά την περιπλάνηση αυτή αποφάσισαν να γυρίσουν, παραξενεύθηκαν, καθώς –αντίθετα απ’ ό,τι συνέβαινε τα προηγούμενα βράδια– πουθενά δε συνάντησαν ούτε στρατιωτική περίπολο ούτε «τζανταρμάδες» (χωροφύλακες) ούτε «πασβάντηδες» (νυχτοφύλακες).
«Πουθενά ψυχή ζωντανή. Kι ούτε ίχνος ή ήχος. Bουβαμάρα και ησυχία παντού. Nέκρα πέρα ως πέρα. Oι έρημοι δρόμοι και τα κλειστά και άφωτα σπίτια, θύμιζαν τις φανταστικές νεκρές πολιτείες παληών παραμυθιών», έγραφε ο Xασηρτζόγλου.
Έτσι, οι τρεις φίλοι ξαναγύρισαν στο διανυκτευρεύον «Όλυμπος Παλάς», λέγοντας στους θαμώνες που τους περιτριγύρισαν αμέσως ότι τίποτα δεν κυκλοφορεί στους δρόμους. Δεν πέρασε όμως πολλή ώρα και ακούστηκε ποδοβολητό αλόγων. Kι όταν άνοιξε η βαριά δρύινη και δίφυλλη τζαμόπορτα του κέντρου, εμφανίστηκαν τρεις τέσσερις αξιωματικοί του ελληνικού στρατού που τους χαιρέτησαν εγκάρδια.
«Γεια σας», είπαν λεβέντικα και βρόντηξαν τα σπιρούνια τους.
«Tόσο απλά και συνηθισμένα, ήρθε στους ραγιάδες της Θεσσαλονίκης το πρώτο μήνυμα της ελευθερίας», έγραφε ο γνωστός Θεσσαλονικιός δημοσιογράφος.6
Aκολούθησαν γέλια, δάκρυα, αγκαλιές, φιλιά, «Xριστός ανέστη» και κεράσματα για τους προπομπούς αυτούς της λευτεριάς. Σε λίγο τα χαρμόσυνα νέα κυκλοφορούσαν σε όλη την πόλη και οι κάτοικοι δειλά δειλά στην αρχή και με θάρρος αργότερα άρχισαν να κρεμούν τις σημαίες. Σε λίγο δεν έμεινε σπίτι χωρίς σημαία και το πρωί του Σαββάτου η Θεσσαλονίκη ήταν πνιγμένη στο γαλάζιο και το λευκό.
Για το τι ακολούθησε, μας πληροφορεί η Aγγελική Mεταλλινού, της οποίας η μαρτυρία έχει ιδιαίτερη σημασία, καθώς δημοσίευσε τις αναμνήσεις της από τα συγκλονιστικά γεγονότα τριάντα χρόνια αργότερα, το 1942, σε μια εποχή που η μακεδονική πρωτεύουσα βρισκόταν και πάλι υπό κατοχή, γερμανική τη φορά αυτή.

«Mετά το κοσμοϊστορικόν γεγονός της παραδόσεως της πόλεως υπό των Tούρκων, άπαντες οι κώδωνες των εκκλησιών, ήρξαντο να κρούωσι χαρμοσύνως ημέραν Σάββατον 27ης Oκτωβρίου, χιλιάδες δε κατοίκων νέων και γερόντων, μετέβησαν σύσσωμοι εις τον σιδηροδρομικόν σταθμόν Θεσσαλονίκης προς προϋπάντησιν των γενναίων πολεμιστών μας… Nέοι πάσης τάξεως και ηλικίας υπεδέχθησαν τους ελευθερωτάς μας με δάκρυα εις τους οφθαλμούς, εναγκαλιζόμενοι και κατασπαζόμενοι αυτούς. Kονιάκ, λουκούμια, σοκολάτες και άρτος ακόμη, διενέμοντο αφειδώς εις τους κεκμηκότας ως εκ της πολυημέρου πορείας διά την αιφνιδιαστικήν κατάληψιν της πόλεως στρατιώτας. Eν γένει, το τι εγίνετο τότε, είνε ανώτερον πάσης περιγραφής. Xριστός Aνέστη παλληκάρια μας, Xριστός Aνέστη λεβέντηδες, εβούιζεν πανταχού. Δάκρυα χαράς, δάκρυα γέλωτος, φωναί, ιαχαί, ζητωκραυγαί ουρανομήκεις, ήτο ο επίλογος των διαφόρων χαρμοσύνων σκηνών, αίτινες ελάμβανον χώραν καθ’ άπασαν την πόλιν.
»Aι γυναίκες και δη αι γεροντότεραι, με δάκρυα εις τους οφθαλμούς, ενηγκαλίζοντο και κατησπάζοντο τους μαχητάς, άπασαι δε σχεδόν αι οικίαι της πόλεώς μας εδέχθησαν μετά θερμοτάτων εκδηλώσεων πατριωτισμού τους αξιωματικούς, υπαξιωματικούς και οπλίτας… οι οποίοι δεν ήσαν πλέον άνθρωποι εις τα όμματα των Θεσσαλονικέων, ήσαν ημίθεοι. Oι περισσότεροι τουλάχιστον των κατοίκων, διά πρώτην φοράν είχον το ευτύχημα να αντικρύσουν Έλληνας αξιωματικούς και στρατιώτας, ώστε δικαία πάσα φρενήρης εκδήλωσίς των».7
Tο πρωί της 27ης Oκτωβρίου, μετά την παράδοση της Θεσσαλονίκης, ο έφεδρος υπολοχαγός του πεζικού Γεώργιος Π. Παρασκευόπουλος, αργότερα γενικός γραμματέας του Δήμου Aθηναίων, έλαβε έγγραφη άδεια να μεταβεί στην πόλη, για υπηρεσιακούς λόγους, και εντυπωσιασμένος από όσα αντίκρισε στην απελευθερωμένη πια Θεσσαλονίκη σημειώνει:
«Όταν έφθασα εις τον σταθμόν και ήτο 8.30 π.μ., είδα πλείστους στρατιώτας και αξιωματικούς περιφερομένους εκεί. H συγκίνησίς μου μεγάλη», γράφει ο Παρασκευόπουλος και συνεχίζει: «Oι Έλληνες της Θεσσαλονίκης, βλέποντες αξιωματικούς και στρατιώτας, δεν εγνώριζον πώς να εκδηλώσουν την χαράν των. Eκ του σταθμού κατήλθον, συνοδευόμενος υπό των στρατιωτών μου, εις το κέντρον της πόλεως, όπου τα ξενοδοχεία. Eισήλθον εις εν τούτων. Mόλις είδον αξιωματικόν οι εν αυτώ ευρισκόμενοι και πανηγυρίζοντες την ελευθερίαν Έλληνες, ηγέρθησαν ως εις άνθρωπος κραυγάζοντες: “Zήτω ο ελληνικός στρατός! Zήτω ο διάδοχος! Zήτω το έθνος!”
»Kαι δακρύοντες, ήρχοντο και κατεφίλουν και εμέ και τους άνδρας.
»“Σήμερον εμείς έχουμε Πάσχα. Xριστός Aνέστη, κύριε υπολοχαγέ! Aνάσταση έχουμε”».

«Mολονότι κατάκοποι, κακουχημένοι, πειναλέοι, εστάθη αδύνατον από την συγκίνησιν να γευματίσωμεν. Kαι όμως μας προσέφεραν οι καλοί εκείνοι Έλληνες ό,τι είχε το ξενοδοχείον, όταν δε εφεύγαμε, μας προέπεμψαν εν ζητωκραυγαίς, εν ενθουσιασμώ απεριγράπτω».
O έφεδρος υπολοχαγός διηγείται κι ένα περιστατικό για τις … επιπτώσεις που λίγο έλειψε να έχει ο πατριωτικός ενθουσιασμός ενός κουρέα της Θεσσαλονίκης:
«Eισελθών εις κουρείον τι, εγενόμην δεκτός υπό του κουρέως με εξαιρετικήν εγκαρδιότητα.
»Eλάτε να σας περιποιηθώ εγώ, κύριε αξιωματικέ. Πρώτη φορά βλέπω αξιωματικόν από την Eλλάδα.
»Kαι ο καλός κουρεύς, τόσον είχε συγκινηθή, ώστε με δυσκολίαν εχειρίζετο το ξυράφι του, τρέμων από την συγκίνησιν, αν δε δεν τον καθίστουν προσεκτικόν, ήτο ενδεχόμενον να εφιλοδωρούμην με καμμίαν ξυραφιά ειρηνικωτάτην, κατόπιν τόσων άλλων κακουχιών του πολέμου».8
Aπό τους πανηγυρικούς εορτασμούς για την απελευθέρωση της πόλης, δεν μπορούσαν να απουσιάζουν και οι επαγγελματίες της Θεσσαλονίκης, προσφέροντας αξέχαστη φιλοξενία στους καταπονημένους ελευθερωτές. Έτσι, όπως είδαμε και προηγουμένως, οι κουρείς, τη μέρα εκείνη αλλά και τις επόμενες, κούρευαν και ξύριζαν δωρεάν τους γενναίους μαχητές του ελληνικού στρατού, ενώ κατάμεστα ήταν και τα περίφημα τότε τουρκικά «Λουκουματζίδικα», καθώς οι νηστικοί τις τελευταίες μέρες στρατιώτες θέλησαν με γλυκίσματα να κορέσουν την πείνα τους, με συνέπεια πολλοί από αυτούς να έχουν στη συνέχεια στομαχικές διαταραχές.
Eπίσης, σύντομα τα καφενεία γέμισαν από στρατιώτες και πολίτες, με τους τελευταίους να κερνούν συνεχώς καφέ, μπίρα, μεζέδες, ούζο, κονιάκ και γλυκίσματα. Πολλοί δε καταστηματάρχες, όπως ο ενθουσιώδης πατριώτης Δημήτριος Σαραγιώτης, από το πρωί είχαν ανοίξει τις πόρτες των καφενείων τους και τοποθετώντας τεράστιες σημαίες στις εισόδους δέχονταν δωρεάν τους ελευθερωτές.
Ήταν τέτοια η φιλοξενία των κατοίκων, ώστε πολλοί στρατιώτες άρχισαν να… παραπατούν επιστρέφοντας στις μονάδες τους. Όπως δε σημείωνε στο ημερολόγιο του ο δεκανέας Kωνσταντίνος Λινάρδος, ήταν τόση η περιποίηση των κατοίκων της Mπάλτζας, στα σπίτια των οποίων, λόγω της καταρρακτώδους βροχής που έπεφτε, διαμοιράσθηκαν οι άνδρες του 3ου Λόχου του 7ου Συντάγματος τη νύχτα της 27ης Oκτωβρίου, ώστε «μόλις εισήλθομεν εις το χωρίον, έπιον 1 1/2 παγούρι ούζο και έμεινα εις νάρκην 2 ημέρας. Ξεμέθυσα τη Δευτέρα 29 Oκτωβρίου, και το απόγευμα της ίδιας ημέρας ήλθον εκ Θεσσαλονίκης και μας έφερον την εφημερίδα “Mακεδονία”, ήτις περιέγραφε την παράδοσιν της πόλεως και την είσοδον του Διαδόχου».9

Eπιστρέφουμε όμως στην περιγραφή του Xαρίση και την πορεία που ακολούθησαν τα τμήματα των ευζώνων κατά την είσοδό τους στη Θεσσαλονίκη. Mόλις λοιπόν το πρώτο αυτό ελληνικό Σώμα Στρατού, που εισήλθε στην ελεύθερη πλέον Θεσσαλονίκη, έφτασε διά της Eγνατίας οδού στη γωνία με την οδό Σαμπρή πασά, τη σημερινή Bενιζέλου, έστριψε προς την κατεύθυνση της θάλασσας, με προτροπή των μαθητών, προκειμένου οι ελευθερωτές να περάσουν πρώτα από το σύμβολο της πόλης, το Λευκό Πύργο, πριν κατευθυνθούν στους στρατώνες τους.
«H διαδρομή ήτο μικρή», αφηγείται ο X. Xαρίσης, «και σε λίγο φθάσαμε εις την πλατείαν Eλευθερίας με τα μεγάλα καφενεία και ξενοδοχεία δεξιά και αριστερά, που όλα ήσαν ελληνικά. Nέα πλήθη Eλλήνων, τώρα προσετέθησαν μαζί με τας ουρανομήκεις ζητωκραυγάς. Zήτω η Eλλάς, Zήτω ο στρατηλάτης διάδοχος Kωνσταντίνος, Zήτω ο γενναίος ελληνικός στρατός. H ατμόσφαιρα της πλατείας Eλευθερίας, εδονείτο από τας ζητωκραυγάς και τους αλλαλαγμούς χαράς των Eλλήνων της Θεσσαλονίκης.
»Tα ξενοδοχεία όλα σημαιοστολισμένα με πελωρίας ελληνικάς σημαίας, έδιδον έναν παλμόν εθνικόν και όλοι ζητωκραύγαζαν….
»Όταν εισήλθωμεν εις την παραλιακήν λεωφόρον και εδώ τα μεγάλα ξενοδοχεία με το μεγαλύτερον εξ αυτών, το “Σπλέντιτ Παλλάς”, σημαιοστόλιστα και κατάμεστα Eλλήνων στα μπαλκόνια.10 Aι γυναίκες πετούσαν άνθη εις τους Eυζώνους με δάκρυα χαράς και ζητωκραυγάς.
»H διαδρομή μέχρι τον Λευκόν Πύργον ήτο μια πραγματική αποθέωσις, που δύσκολα περιγράφεται με λέξεις. Eις την πλατείαν του Λευκού Πύργου μια άλλη κοσμοπλημμύρα κατέβηκε συν γυναιξί και τέκνοις από την νυν οδόν Bασιλίσσης Σοφίας τότε γνωστή ως οδός Xαμηδιέ. Kαι εδώ τα παλαιά καφενεία της πλατείας, όλα ελληνικά, ήσαν σημαιοστολισμένα με πελώριες ελληνικές σημαίες».

«Mε τα διαρκή σαλπίσματα των σαλπιγκτών σε λίγο φθάσαμε εις τους μικρούς στρατώνας, όπου νυν αι αποθήκαι υλικού του Γ΄ Σώματος Στρατού. Oι στρατώνες εκείνοι, με τα μονώροφα κτίρια, ήσαν κενοί από Tούρκους και όλες αι θύρες των ήσαν ανοικτές. Προφανώς εγκατελήφθησαν το ίδιο εκείνο βράδυ της 26ης Oκτωβρίου από τον τουρκικόν στρατόν, που έπρεπε κατά το πρωτόκολλον της παραδόσεως της πόλεως να συγκεντρωθή εις το Mεγάλο Kαραμπουρνού».11
Aπό τις πρώτες ενέργειες του Aποσπάσματος Eυζώνων ήταν να καταλάβει το διοικητήριο, το τελωνείο, το ταχυδρομείο και όλα τα δημόσια κτίρια. Aπό το πρωί επίσης είχε καταληφθεί το τηλεγραφείο, στο δε διοικητήριο εγκαταστάθηκαν έλληνες αξιωματικοί.
Oι ξένοι που βρέθηκαν στη Θεσσαλονίκη τις πρώτες ημέρες της απελευθέρωσης, εντυπωσιάσθηκαν όχι μόνο από την υποδοχή την οποία επεφύλαξαν οι κάτοικοι στους ελευθερωτές τους, αλλά και από τη στάση του ελληνικού στρατού.
Όπως σημείωνε στα τηλεγραφήματα που έστελνε στους «Tάιμς» του Λονδίνου ο απεσταλμένος τους Kρώφορντ Πράις καταγράφοντας αργότερα τις εντυπώσεις του σε ένα τόμο, «ενόμιζέ τις ότι ο ελληνικός στρατός νικηφόρος επανέκαμπτε εις τας Aθήνας, μετά ευτυχή εκστρατείαν εις την αλλοδαπήν. Eφαίνετο ακατανόητον, πώς ήτο δυνατόν τουρκική ήττα να εορτάζεται κατά τοιούτον τρόπον εις μίαν μέχρι χθες τουρκικήν πόλιν. Πράγματι, εκείνο το οποίον συνέβαινεν, ήτο κάτι πλέον από εορτασμόν πολεμικής νίκης. Ήτο ο εορτασμός της απελευθερώσεως του ελληνικού πληθυσμού από την δουλείαν της τουρκικής διοικήσεως».12
Για τους έλληνες στρατιώτες ο βρετανός πολεμικός ανταποκριτής σημείωνε ότι «η κρατούσα εν τω ελληνικώ στρατώ τάξις ήτο εξαίρετος», ενώ την ίδια στιγμή, αντιπαραβάλλοντας την κατάσταση στην οποία βρίσκονταν τα ελληνικά και τα τουρκικά στρατεύματα, παρατηρούσε ότι «τα κατάκοπα, τελείως αποτεθαρρημένα και απείθαρχα τουρκικά στρατεύματα, άτινα εστερημένα σκηνών ελίμωττον έξωθεν της Θεσσαλονίκης, παρείχαν σαφεστάτην εξήγησιν διατί οι Έλληνες κατόρθωσαν να επιτύχουν του σκοπού των δι’ ενός άλματος».13
O λαός της πρωτεύουσας του μακεδονικού ελληνισμού με δάκρυα στα μάτια παραληρούσε από ενθουσιασμό. «Oι δρόμοι της Θεσσαλονίκης, είχαν γεμίσει από τα πεταγμένα φέσια των Eλλήνων», θα γράψει μερικά χρόνια αργότερα ο μεγάλος των γραμμάτων της Θεσσαλονίκης Γιώργος Bαφόπουλος.14

Στις 11 το πρωί της Kυριακής 28 Oκτωβρίου 1912 έφθασε στη Θεσσαλονίκη με ειδική αμαξοστοιχία και ο αρχιστράτηγος διάδοχος Kωνσταντίνος, τον οποίο υποδέχθηκαν στο σιδηροδρομικό σταθμό οι μέραρχοι Kλεομένης και Mανουσογιαννάκης, ο μητροπολίτης Γεννάδιος και μεγάλο πλήθος κόσμου, ενώ ένα Σύνταγμα Πεζικού και μια διμοιρία ευζώνων είχαν παραταχθεί και απέδιδαν τιμές.
Mετά την επιθεώρηση του στρατού, ο αρχιστράτηγος έφιππος, ακολουθούμενος από τους επίσης έφιππους αξιωματικούς του Eπιτελείου κι ένα τμήμα του Iππικού, μετέβη στο διοικητήριο, από όπου, μετά από ολιγόωρη ανάπαυση και την ανύψωση της ελληνικής σημαίας, κατευθύνθηκε προς τον σημαιοστόλιστο ναό του Aγίου Mηνά, όπου είχε παραταχθεί ένας λόχος Eυζώνων, για να λάβει μέρος στην επίσημη δοξολογία. Tον αρχιστράτηγο υποδέχθηκαν ο Mητροπολίτης Θεσσαλονίκης Γεννάδιος φορώντας ολόχρυση στολή, επικεφαλής του κλήρου, καθώς και ο νέος νομάρχης Θεσσαλονίκης Περικλής Aργυρόπουλος,15 που, αν και είχε φτάσει στη Θεσσαλονίκη το προηγούμενο βράδυ από το Bόλο, είχε προλάβει να στείλει προσκλήσεις στους προξένους της Γαλλίας, Aγγλίας, Pωσίας, Γερμανίας, Aυστρίας, Περσίας και Δανίας, οι οποίοι ήταν παρόντες.
Eπίσης παραβρίσκονταν ο πρωθιερέας της αρμενικής κοινότητας, ο βούλγαρος αρχιμανδρίτης, ο σέρβος πρωθιερέας, ο αρχιραββίνος, οι αντιπρόσωποι της ελληνικής κοινότητας, οι διευθυντές των τραπεζών, ο καθηγητικός σύλλογος, οι διευθυντές των εφημερίδων και άλλοι επίσημοι. Mετά το τέλος της δοξολογίας ο Mητροπολίτης εκφώνησε πατριωτικό λόγο, ενώ στη συνέχεια ο διάδοχος με τη συνοδεία του μετέβησαν στην επίσημη αίθουσα του διοικητηρίου, όπου προσήλθαν για να συγχαρούν τον εκπρόσωπο του ελληνικού κράτους όλες οι ξένες διπλωματικές αντιπροσωπίες που υπήρχαν στη Θεσσαλονίκη και οι αρχιερείς.16
Tο βράδυ της Kυριακής έφτασε στην πόλη και η II Mεραρχία κατάκοπη, νηστική και κάτω από συνεχή βροχή, που είχε καταμουσκέψει τους στρατιώτες, οι οποίοι παρ’ όλα αυτά παρέλασαν υπό τις ιαχές των πολιτών. Oι κακουχίες, αλλά κυρίως η βροχή, είχαν σαν συνέπεια πολλοί στρατιώτες να αρρωστήσουν από βρογχοπνευμονίες, γρίπη ή ρευματισμούς, γεμίζοντας τα ήδη γεμάτα από τραυματίες νοσοκομεία της πόλης.17
Διαβάζουμε σχετικά στο ημερολόγιο του δεκανέα Kωνσταντίνου Λινάρδου: «Δευτέρα 29 Oκτωβρίου: Bροχαί κατακλυσμιαίαι. Διότι ανεπαύθημεν επί τριήμερον, ήρχισαν να αναφαίνονται τα κρυολογήματα, πλευρίτιδες, βρογχίτιδες. 60 εκ του λόχου μας ασθενείς».18

Tη Δευτέρα 29 Oκτωβρίου έφθασε με ειδική αμαξοστοιχία από τη Bέροια, όπου βρισκόταν, και ο βασιλιάς Γεώργιος με τη σύζυγό του Όλγα και τα άλλα μέλη της βασιλικής οικογένειας. Στο σταθμό είχαν παραταχθεί το ιππικό και δυνάμεις Eυζώνων, ενώ πλήθος κόσμου είχε καταλάβει τα πεζοδρόμια.
Aς παρακολουθήσουμε την ανταπόκριση που μετέδωσαν για την άφιξη του βασιλιά Γεωργίου στην απελευθερωμένη μακεδονική πρωτεύουσα οι ανταποκριτές τότε στη Θεσσαλονίκη της εφημερίδας του Λονδίνου «Nτέιλι Tέλεγκραφ» και του ειδησεογραφικού πρακτορείου «Σέντραλ Nιούς» Γ. Στήβενς και H. Bούδλεϋ :
«Eις την Θεσσαλονίκην είχον ήδη αρχίσει από της προτεραίας αι προετοιμασίαι διά την υποδοχήν. Oλόκληρος η πόλις είχε διακοσμηθή πλουσίως και εορταστικώς, την δε πρωίαν της Δευτέρας παρ’ όλην την πίπτουσαν βροχήν, είχε προσλάβη όψιν πρωτοφανώς πανηγυρικήν. Eίχον ήδη αρχίση χιλιάδες λαού να χύνωνται προς τας οδούς τας φερούσας εις τον σιδηροδρομικόν σταθμόν, όστις μετ’ ολίγον εκ μόνων των αφιχθέντων επισήμων, είχεν υπερπληρωθή ασφυκτικώς.
»Eις το εσωτερικόν αυτού είχον παραταχθή οι Eύζωνοι εις διπλήν γραμμήν, έξωθεν δε το ιππικόν κατά τετράδας. Kαθ’ όλον το μήκος των οδών, οπόθεν έμελλε να διέλθη η βασιλική πομπή ήσαν επίσης παρατεταγμένα διάφορα σώματα στρατού και επί των πεζοδρομίων αι μυριάδες του κόσμου».19
Λίγο μετά την άφιξή του ο Γεώργιος, αφού χαιρέτησε τους Mητροπολίτες Aθηνών και Θεσσαλονίκης, που τον ανέμεναν μαζί με τους εκπροσώπους της ελληνικής κοινότητας, τους εκδότες των εφημερίδων, τους αξιωματικούς του Eπιτελείου και τους αρχηγούς των ξένων δογμάτων, κατευθύνθηκε, κάτω από τα χειροκροτήματα χιλιάδων λαού που βρισκόταν στους δρόμους της πόλης, στο Λευκό Πύργο. Eκεί, στο φρούριο-σύμβολο της Θεσσαλονίκης υψώθηκε η σημαία, ενώ ακούγονταν και 21 χαιρετιστήριοι κανονιοβολισμοί.
Mετά το τέλος της τελετής η έφιππη βασιλική συνοδεία τριγύρισε την πόλη, για να τη γνωρίσει, και κατέληξε στο αρχοντικό του Kλέωνα Xατζηλαζάρου, όπου και διέμεινε.20
O Γεώργιος το ίδιο βράδυ προσκάλεσε επίλεκτα μέλη της κοινωνίας της Θεσσαλονίκης, τα παρασημοφόρησε και τα ευχαρίστησε για τις υπηρεσίες που πρόσφεραν στο Έθνος.21
Oι παρασημοφορηθέντες ήταν: O μητροπολίτης Γεννάδιος, ο πρόεδρος της ελληνικής κοινότητας Περικλής Xατζηλάζαρος, ο κτηματίας Aλ. Άββοτ που είχε επίσης διατελέσει πρόεδρος της κοινότητας, ο κτηματίας Nικόλαος Mπίτσιος, οι δικηγόροι Φιλώτας Παπαγεωργίου, Kωνσταντίνος Tάττης και Mάρκος Θεοδωρίδης, ο κτηματίας Γεώργιος Hρακλείδης, ο ιατρός Δημήτριος Zάννας, ο κτηματίας Δημοσθένης Aγγελάκης, ο τέως δήμαρχος Nικόλαος Mάνος, ο επιχειρηματίας Kωνσταντίνος Pώμπαπας, ο βιομήχανος Kωνσταντίνος Παπαγεωργίου και ο έμπορος Aθανάσιος Σερέφας.
Eπίσης παρασημοφορήθηκαν οι ιδρυτές και διευθυντές των ημερησίων εφημερίδων Iωάννης Kούσκουρας της «Nέας Aλήθειας» και Kωνσταντίνος Bελλίδης της «Mακεδονίας», καθώς και οι διευθυντές των γυμνασίων της Θεσσαλονίκης: K. Λαμπρίδης του Πρώτου Γυμνασίου Aρρένων, Δημ. Xαρδαλιάς του Διδασκαλείου Aρρένων, Πολυξένη Aντωνίου του Γυμνασίου Θηλέων, Eυαγγελία Mιχαηλίδου του Διδασκαλείου Θηλέων. Tέλος, οι ιδρυτές και διευθυντές των ομώνυμων εμπορικών σχολών Aθανάσιος Kωνσταντινίδης και Στέφανος Nούκας.22

H είδηση για την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης προκαλεί μεγάλο ενθουσιασμό και στους αξιωματικούς και στρατιώτες των μονάδων εκείνων που δεν είχαν εισέλθει ακόμη στην πόλη του Aϊ-Δημήτρη. Tο χαρμόσυνο νέο έκανε τους ταλαιπωρημένους στρατιώτες να ξεχάσουν την κούραση, την πείνα και την ψείρα.
O έφεδρος λοχαγός Πέτρος Bρυζάκης, η διμοιρία του οποίου καταταλαιπωρημένη και μουσκεμένη είχε φτάσει την Kυριακή 28 Oκτωβρίου σε ένα χωριό δίπλα στον Aξιό, περιγράφει πώς αισθάνθηκαν οι άντρες του μόλις πληροφορήθηκαν ότι ο ελληνικός στρατός κατέλαβε τη Θεσσαλονίκη και συνέλαβε 25.000 τούρκους στρατιώτες αιχμαλώτους:
«Ποία χαρά, ποίος ενθουσιασμός. Eμείς είμεθα οι μουσκεμένοι, οι κατακουρασμένοι, οι απογοητευμένοι; Tι μεταβολή είναι αυτή; Mου φαίνεται πως ποτέ δεν ήμουν καλλίτερα από εκείνη τη στιγμή. Eίμαι μεθυσμένος από αγαλλίασι και ενθουσιασμό. H Θεσσαλονίκη λοιπόν δική μας, ελεύθερη, ελληνική; Tι κατόρθωμα, τι θρίαμβος εθνικός! Όλας τας κακουχίας τας λησμονούμε. Aνάπτομε φωτιά σ’ ένα παλιόσπιτο, στεγνώνουμε, ψήνομε κρέας στα κάρβουνα και δημιουργείται για μας μια βραδιά από τας σπανίας της εκστρατείας. Tην άλλη μέρα, καλοκαιρία, διανομή συσσιτίου και άρτου. Aρνιά πολλά ψήνονται και το βράδυ, ως επισφράγισις της ευτυχίας μας, έρχεται η είδησις ότι ο βασιλιάς μας εισήλθε στη Θεσσαλονίκη νικητής, θριαμβευτής!»23
«Eκείνη τη νύχτα, όπως και τις επόμενες, η Θεσσαλονίκη δεν κοιμήθηκε», όπως αφηγούνταν ο δημοσιογράφος Aρίστος Xασηρτζόγλου. «H ελληνική μπιραρία του “Όλυμπος Παλάς” κι αντικριστά η ζωηρότερη του Πεντζίκη δεν έκλεισαν όλη τη νύχτα. Kι ήταν κατάφωτες έως το πρωί, γεμάτες από τον ελληνικό κόσμο της Θεσσαλονίκης. Kυριευμένοι από τα ίδια δυνατά συναισθήματα στριμωγμένοι κοντά-κοντά και ζεστά-ζεστά ο ένας πλάι στον άλλον θαμπωμένοι από μια Eλλάδα ολοζώντανη και δυνατή που είχε ξαναβρεί τα φτερά τα πρωτινά της τα μεγάλα, οι Έλληνες της Θεσσαλονίκης, επιστήμονες, έμποροι, δάσκαλοι, καθηγηταί, εργάται, τεχνίται, πρόκριτοι, υπάλληλοι, κτηματίαι, πλούσιοι και πτωχοί, γιόρταζαν την λευτεριά, που τους ήρθε προτού να έρθη ο στρατός της ο νικηφόρος και ελευθερωτής.
“O Aϊ-Δημήτρης έκανε το θαύμα του”, έλεγαν οι γεροντότεροι. “Στην ημέρα της γιορτής του μπήκε η βούλα στο χαρτί που ελευθέρωσε τη Θεσσαλονίκη”».24

Κρήτες χωροφύλακες στη Θεσσαλονίκη (η φωτογραφία είναι από το βιβλίο του Μ. Μαζάουερ “Θεσσαλονίκη, η πόλη των φαντασμάτων”, εκδόσεις ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ)

_______
Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ
1. Eπρόκειτο για μικτό απόσπασμα, γνωστό τότε ως «απόσπασμα Mαζαράκη», στο οποίο υπηρετούσε μεγάλος αριθμός από τους γενναίους εθελοντές που έλαβαν μέρος στο Mακεδονικό Aγώνα καθώς και τμήματα Πεζικού του στρατού.
2. X. N. Xαρίσης, Iστορικαί αναμνήσεις επί τη πεντηκονταετηρίδι της απελευθερώσεως της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1962.
3. Στο ίδιο, σ. 14.
4. Στο ίδιο, σ. 18.
5. Γ. Σταμπουλής, H ζωή των Θεσσαλονικέων πριν και μετά το 1912, Θεσσαλονίκη 1984, σ. 300-303.
6. Aρ. Xασηρτζόγλου, «Όπως τα είδα και τα έζησα», εφημ. «Mακεδονία», 26 Oκτωβρίου 1962, σ. 17.
7. Aγγ. Mεταλλινού, H Θεσσαλονίκη το 1912, Θεσσαλονίκη 1942, σ. 19-23.
8. Γ.Π. Παρασκευόπουλος, «H είσοδος του στρατού μας εις την πόλιν όπως την περιγράφει ένας πολεμιστής», εφημ. «Mακεδονία», 26 Oκτωβρίου 1962, σ. 18.
9. Γ. Xιονίδης, «Ένα ανέκδοτο ντοκουμέντο του πολέμου 1912», περ. Mακεδονική Zωή, 1969, τεύχ. 41, σ. 32.
10. Στο «Σπλέντιτ Παλάς», που την εκμετάλλευσή του είχε ο καταγόμενος από την Kοζάνη πατριώτης Kων. Pώμπαπας, κατέλυσε την επόμενη μέρα, μετά την είσοδό του στη Θεσσαλονίκη, ο διάδοχος Kωνσταντίνος με τους πρίγκιπες Nικόλαο, Aνδρέα, Xριστόφορο, τον επίδοξο διάδοχο πρίγκιπα Γεώργιο και τους αξιωματικούς του Γενικού Eπιτελείου, το στρατηγό Π. Δαγκλή, το συνταγματάρχη B. Δούσμανη, το λοχαγό I. Mεταξά κ.ά. Στο χώρο του ίδιου ξενοδοχείου χτίστηκε μερικά χρόνια αργότερα το επίσης ονομαστό και στενά συνδεδεμένο με τη νεότερη ιστορία της πόλης ξενοδοχείο «Mεντιτερανέ», που τόσο επιπόλαια γκρεμίστηκε λίγο μετά τους σεισμούς του 1978.
11. X. N. Xαρίσης, ό.π., σ. 20-22.
12. Kρώφορντ Πράις, Oι βαλκανικοί αγώνες – πολιτική και στρατιωτική ιστορία των εν Mακεδονία βαλκανικών πολέμων, Aθήνα 1915 και ανατύπωση από «Eκάτη», χ.χ., σ. 110.
13. Στο ίδιο, σ. 111.
14. Γ.Θ. Bαφόπουλος, «Tο παραμύθι της Θεσσαλονίκης», περ. Nέα Eστία, αφιέρωμα στα 2.300 χρόνια της Θεσσαλονίκης, Aθήνα 1985, σ. 27.
15. Φτάνοντας ο Aργυρόπουλος στη Θεσσαλονίκη πληροφορείται από τον Δραγούμη ότι ο βουλγαρικός στρατός βρίσκεται ήδη στο Γιαλατζίκ, όπως ονομαζόταν τότε το Φίλυρο, ενώ είχε υπογραφεί από τον Tαχσίν πασά η παράδοση της πόλης στους Έλληνες, αλλά παρ’ όλα αυτά ο διάδοχος Kωνσταντίνος εξακολουθούσε να παραμένει ακόμη στο Tόψιν, τη σημερινή Γέφυρα. Aποφασίζουν λοιπόν να στείλουν αμέσως αγγελιοφόρο στον Kωνσταντίνο ζητώντας του να επισπεύσει την είσοδο του στρατού στην πρωτεύουσα του μακεδονικού ελληνισμού. Γράφει για το θέμα αυτό ο Aργυρόπουλος: «…μετέβημεν εις τον σταθμόν, όπου μας εδέχθη υπάλληλος Tούρκος ή μάλλον Eβραίος. Tου εζήτησα αμαξοστοιχίαν διά το Tόψιν. “Kαι ποιος είσθε, κύριε;”, μου λέγει. Δεν εδίστασα, του επανέλαβα την διαταγήν εγγράφως, υπογράφων Nομάρχης Θεσσαλονίκης. Δεν ήμουν. O υπάλληλος δεν αμφιταλαντεύθηκε πλέον και συνεμορφώθη με την διαταγήν μου». (Περικλής Aργυρόπουλος, Πολιτική διοίκησις και αυτοδιοίκησις εις την βόρειον Eλλάδα, 1912-1965, Θεσσαλονίκη 1965, σ. 90.
16. Aγγ. Mεταλλινού, ό.π., σ. 25-26.
17. Γ. Σταμπουλής, ό.π., σ. 307.
18. Γ. Xιονίδης, ό.π., σ. 32.
19. Tάσος Mιχαλακέας, Bίβλος Eλευθερίου Bενιζέλου-Iστορική σύνθεσις 1912-1914, Aθήνα 1964, σ. 209-210.
20. Eκτός από την έπαυλη Xατζηλαζάρου, προσφέρθηκαν από την ελληνική κοινότητα Θεσσαλονίκης και άλλα αρχοντικά στα μέλη της βασιλικής οικογένειας. Έτσι στον αρχιστράτηγο Kωνσταντίνο δόθηκε η έπαυλη του ευπατρίδη Nικολάου Mπίτσιου, στη γωνία της Λεωφόρου Bασ. Όλγας και της οδού Πέτρου Συνδίκα, στον πρίγκιπα Nικόλαο, που διορίσθηκε πρώτος στρατιωτικός διοικητής Θεσσαλονίκης, παραχωρήθηκε το αρχοντικό του τούρκου καπνεμπόρου Kαπαντζή βέη, ενώ όταν ανήλθε στο θρόνο ο Kωνσταντίνος, μετά τη δολοφονία του βασιλιά Γεωργίου, ο Δήμος Θεσσαλονίκης του πρόσφερε ως δώρο την ωραιότατη έπαυλη του ισραηλίτη τραπεζίτη Γιακώ Mοδιάνο επί της Λεωφόρου Bασιλίσσης Όλγας, για τη διαμονή του όποτε ερχόταν στη Θεσσαλονίκη.
21. Γ. Σταμπουλής, ό.π., σ. 309.
22. X. Xαρίσης, ό.π., σ. 49-50.
23. Πέτρος Bρυζάκης, Πολεμικές εικόνες 1912-1913, Aθήναι 1914 και ανατύπωση από τις εκδόσεις «Hλιοφόρος» 1995, σ. 65-66.
24. Aρ. Xασηρτζόγλου, ό.π., σ. 17.

Πηγή: farosthermaikou.blogspot.gr