Ναυάγιο Πολιτικής στο Αιγαίο

Του Χρύσανθου Λαζαρίδη

Αναλύοντας τα κοινωνικά φαινόμενα ο έλληνας μαρξιστής θεωρητικός Νίκος Πουλαντζάς έκανε την κρίσιμη εννοιολογική διάκριση ανάμεσα στις κοινωνικές δομές και τις κοινωνικές πρακτικές.

Με δύο λόγια εκείνη η θεωρητική συμβολή του μεγάλου έλληνα θεωρητικού είχε ως εξής:
-- Υπάρχουν δύο διακριτά πεδία κοινωνικών εξελίξεως: Οι κοινωνικές δομές, όπως αποκρυσταλλώνονται στους θεσμούς…
-- Και οι κοινωνικές πρακτικές, όπως εξελίσσονται, άλλοτε αναπαράγοντάς τους θεσμούς, άλλοτε αμφισβητώντας τους, άλλοτε οδηγώντας στην τροποποίησή τους (μεταρρυθμίσεις) κι άλλοτε στην πλήρη ανατροπή τους (επαναστάσεις).

• Κατά κάποιο τρόπο «δομές» είναι η αρχιτεκτονική του κοινωνικού συστήματος, όπως έχει «αποκρυσταλλωθεί» σε θεσμούς – είναι η στατική εικόνα, η «κάτοψη» της κοινωνίας.
• «Πρακτικές» είναι η «ενέργεια» της κοινωνίας όπως «αναβλύζει» μέσα από τις «δομές», άλλοτε στερνιώνοντάς τες, άλλοτε υπονομεύοντάς τες. Είναι η δυναμική διάσταση, το «μηχανολογικό σχέδιο» της κοινωνίας.

Η μελέτη της Ιστορίας αφορά και τις δύο αυτές πλευρές του «δράματος»: Αλλά και την αλληλεξάρτηση και τους αλληλο-επηρεασμούς τους.
Με το μοντέλο Δομών-Πρακτικών ο Πουλατζάς κατόρθωσε να ασκήσει συνολική κριτική σε κάποιες «παρεκκλίσεις» του μαρξισμού:
Για παράδειγμα στον «ιστορικισμό» που λαμβάνει υπ’ όψιν μόνο τις «κοινωνικές δομές», αλλά αγνοεί τις πρακτικές. Λες κι ότι συμβαίνει αποτελεί «νομοτελειακή» εξέλιξη των ίδιων των δομών, χωρίς να παίζουν ρόλο οι πραγματικοί άνθρωποι, οι κοινωνικές δυνάμεις.
Ο βολονταρισμός (βουλησιαρχία), από την άλλη πλευρά κάνει το αντίθετο σφάλμα: λαμβάνει υπ’ όψιν του μόνο τις κοινωνικές πρακτικές, αγνοώντας τις κοινωνικές δομές. Οι βολονταριστές πιστεύουν ότι μπορούν να επιτύχουν «ό,τι θέλουν πολύ» ανεξαρτήτως των περιορισμών που του θέτει το ιστορικό πλαίσιο.
Το έργο του Πουλατζά επηρέασε όχι μόνο τους Μαρξιστές. Μάλλον επηρέασε τους ΜΗ μαρξιστές περισσότερο από ό,τι τους μαρξιστές (δυστυχώς γι’ αυτούς τους τελευταίους)…
Και επηρέασε όχι μόνο την ανάλυση των μεμονωμένων κοινωνιών, αλλά και των διεθνών σχέσεων.
Εδώ ακριβώς θα σταθούμε σήμερα. Θα δούμε πως το θεωρητική σχήμα του Πουλαντζά «Δομές – Πρακτικές» μπορεί να εφαρμοστεί στη θεμελιώδη ανάλυση των διεθνών σχέσεων και γιατί γίνεται επίκαιρο στις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Ιδιαίτερα τον τελευταίο καιρό, πάνω από το Αιγαίο…

«Δομές» και «πρακτικές» στις διεθνείς σχέσεις

-- «Δομές» στις διεθνείς σχέσεις είναι το νομικό και θεσμικό καθεστώς που υπάρχει σήμερα στον κόσμο. Αυτό που ονομάζουμε «διεθνές Δίκαιο» καθώς και οι διεθνείς οργανισμοί που λειτουργούν βάσει του διεθνούς δικαίου, παράγουν διεθνές δίκαιο και εφαρμόζουν τις προβλέψεις του.
-- «Πρακτικές» στις διεθνείς σχέσεις είναι η έμπρακτη υπεράσπιση και προώθηση συμφερόντων των επί μέρους κρατών (πέραν των ορίων της κυριαρχίας τους) καθώς η «προβολή ισχύος» εκ μέρους τους.
Όταν υπάρχει «ισορροπία» ανάμεσα στις διεθνείς δομές και τις διεθνείς πρακτικές, τότε υπάρχει διεθνής σταθερότητα..

Μ’ άλλα λόγια, όταν αυτά που κάνουν όλοι κινούνται απολύτως μέσα στα πλαίσια αυτών που εκ των προτέρων έχουν συμφωνήσει να κάνουν - ή να ανέχονται ο ένας από τον άλλο - τότε υπάρχει διεθνής σταθερότητα.
Αλλά όταν κάποιοι αποκτούν δύναμη και συμφέρον να κινηθούν πέρα από τα «συμφωνημένα», τότε αρχίζει να υπάρχει αστάθεια. Όταν κάποιος ή κάποιοι δεν μπορούν να προασπιστούν δικαιώματα που έχουν αποσπάσει από τους υπόλοιπους κατά το παρελθόν, τότε πάλι αρχίζει να υπάρχει αστάθεια.
Τότε οι διεθνείς δομές γίνονται αν-αντίστοιχες προς τις διεθνείς πρακτικές.
Αν μέσα σε συνθήκες αστάθειας κάποιοι αποφασίσουν να ξεπεράσουν τα «συμφωνημένα», τότε καταρρέει το διεθνές σύστημα. Και πρέπει είτε όλοι μαζί να συμφωνήσουν μια νέα διεθνή δομή, είτε να εξαναγκασθούν οι «παρεκτρεπόμενοι» να αποδεχθούν την υφιστάμενη δομή.
Μ’ άλλα λόγια, αν κάποιοι νιώσουν ιδιαίτερα δυνατοί, είτε θα ανατρέψουν προς όφελός τους την αρχιτεκτονική του διεθνούς συστήματος κατανικώντας όσους το υπερασπίζονται, είτε θα νικηθούν και θα αποδεχθούν την αρχιτεκτονική του συστήματος που προσπάθησαν προηγουμένως να αμφισβητήσουν.

Συνήθως μετά από μια τέτοια συνολική αμφισβήτηση - αναμέτρηση, τίποτε δεν μένει ίδιο. Το διεθνές σύστημα τροποποιείται είτε υπέρ είτε σε βάρος όποιων προσπάθησαν να το αμφισβητήσουν. Ανάλογα με το αν νικήσουν ή ηττηθούν…
Αυτό που ισχύει για τις δομές του διεθνούς συστήματος ισχύει και για τις επί μέρους περιφερειακές δομές.

Νομικό καθεστώς και στάτους-κβο

Έτσι στο Αιγαίο έχουμε από τη μια πλευρά το νομικό καθεστώς κι από την άλλα το στάτους-κβο.
-- Εδώ «νομικό καθεστώς» είναι το σύνολο των διεθνών συμβάσεων που αφορούν το Αιγαίο κι έχουν υπογραφεί από τα κράτη που βρέχονται από το Αιγαίο (την Ελλάδα και την Τουρκία).
-- Από την άλλη πλευρά στάτους-κβο είναι η έμπρακτη άσκηση δικαιωμάτων ή «προβολή ισχύος» στο χώρο του Αιγαίου, πέρα από τα αδιαμφισβήτητα όρια κυριαρχίας.
Έτσι το νομικό καθεστώς είναι η «δομή» του διεθνούς συστήματος για το Αιγαίο, ενώ το στάτους-κβο ορίζεται στο πεδίο των πρακτικών.

Το νομικό καθεστώς είναι αναλλοίωτο εδώ και δεκαετίες, από τη Συμφωνία του Μοντραί το 1932 και τη Ενσωμάτωση των Δωδεκανήσων στην Ελλάδα το 1947. Από τότε καμία προσθήκη δεν έγινε στο νομικό καθεστώς του Αιγαίου…

Αντίθετα, το στάτους-κβο της περιοχής αυτής αλλάζει συνέχεια. Άλλο στάτους-κβο υπήρχε τον καιρό που σέβονταν οι Τούρκοι τα 10 μίλια της Ελλάδας στο Αιγαίο (πριν τον 1974), άλλο στάτους-κβο υπήρξε μετά το 1974, άλλο όταν άρχισαν οι παραβιάσεις (μετά το 1978), άλλο όταν κλιμακώθηκαν οι παραβιάσεις (μετά το 1982), άλλο πριν την διακήρυξη του casus belli (1995), άλλο πριν την διακήρυξη των «γκρίζων ζωνών» (1996 - μετά τα Ίμια) κι άλλο σήμερα που κλιμακώθηκαν οι παραβιάσεις πάνω από το Φαρμακονήσι – Αγαθονήσι.

• Το νομικό καθεστώς προσδιορίζεται από τις διμερείς και πολυμερείς συμβάσεις. Και αλλάζει μόνο αν υπογραφούν νέες συμβάσεις.
• Το στάτους-κβο προσδιορίζεται από τα εκατέρωθεν πρακτικές που γίνονται εκ των πραγμάτων (de facto) εκατέρωθεν «αποδεκτές».

Κι αλλάζει κάθε φορά που μια πλευρά επεκτείνει τις πρακτικές της κι η άλλη δεν αντιδρά, ή κάθε φορά που μια πλευρά αντιδρά στις πρακτικές της άλλης, η οποία αναγκάζεται να «αναδιπλωθεί».
Στην περίπτωσή μας εκείνη η πλευρά που κατά κανόνα «επεκτείνεται» είναι η Τουρκία, ενώ η εκείνη που «αναδιπλώνεται» είναι κατά κανόνα η Ελλάδα.
Έτσι η τουρκική πολιτική στο Αιγαίο κλιμακώνεται συνεχώς, ώστε να ανατρέπει το στάτους-κβο, δοκιμάζοντας τα ανακλαστικά της Ελλάδας.
Κι έχει δημιουργηθεί μια αναντιστοιχία ανάμεσα στο νομικό καθεστώς (που έχει μείνει αναλλοίωτο) και το στάτους-κβο (που έχει αλλάξει δραματικά). Και η αναντιστοιχία αυτή δημιουργεί μια πηγή μακροπρόθεσμης αστάθειας.

Ποιος χρεώνεται την αστάθεια στο Αιγαίο

Αυτή η αστάθεια θα ξεπεραστεί με αποκατάσταση της συμβατότητας ανάμεσα στο νομικό καθεστώς και το στάτους-κβο

• είτε το νομικό καθεστώς θα προσαρμοστεί στο σημερινό στάτους κβο, δηλαδή θα νομιμοποιήσουμε την τουρκική επιθετικότητα,
• είτε η Τουρκία θα εξαναγκαστεί να εγκαταλείψει την επιθετική τακτική της και θα σεβαστεί το υφιστάμενο στάτους-κβο. Το οποίο θα προσαρμοστεί στο υφιστάμενο νομικό καθεστώς.

Έτσι την αστάθεια που δημιουργείται στο Αιγαίο δεν την «χρεώνεται» μόνο η Άγκυρα. Διότι ενώ επεκτείνει συνεχώς τις πρακτικές της σε βάρος των ελληνικών κυριαρχικών δικαιωμάτων, ταυτόχρονα ζητά συνολική ρύθμιση του νομικού καθεστώτος, ώστε να αποκατασταθεί η σταθερότητα (σε όφελός της).
Την αστάθεια τη χρεώνεται και η Ελλάδα, η οποία αρνείται να νομιμοποιήσει την επιθετικότητα της Τουρκίας, αλλά δεν τολμά και να τη σταματήσει εμπράκτως.
Με αποτέλεσμα στα μάτια των ξένων η Ελλάδα να εμφανίζεται ότι επιμένει σε δικαιώματα που η ίδια δεν μπορεί να προασπιστεί!

Παρά το γεγονός ότι η επιθετική πλευρά είναι η Τουρκική, η Ελλάδα δυσκολεύεται να εξηγήσει τη θέση της και να βρει διεθνή στηρίγματα, διότι η Ελλάδα αρνείται νέα ρύθμιση, ενώ η Τουρκία εμφανίζεται να την επιδιώκει.Η Ελλάδα μένει μόνη, παρά το γεγονός ότι αντιδρά ήρεμα και συγκρατημένα, ή μάλλον επειδή ακριβώς δεν αντιδρά αποφασιστικά στην τουρκική επιθετικότητα.
Κι αυτό διότι η μεν Τουρκία φαίνεται να διακρίνεται για «ρεαλισμό» και «σύνεση», ενώ η Ελλάδα εμφανίζεται να εμφορείται από «λεγκαλιστικές αυταπάτες» και «ουτοπικό ιδεαλισμό».

-- Η Τουρκία εμφανίζεται ως «ρεαλίστρια», επεκτείνει τις πρακτικές της μόνο αφότου πειστεί ότι η αντίπαλός της (Ελλάδα) δεν θα αντιδράσει. Και ζητά να τροποποιηθεί το νομικό καθεστώς ώστε οι νέες πρακτικές της να είναι πλέον «νόμιμες».
-- Κι εμφανίζεται «συνετή» διότι οι προκλήσεις της κάθε φορά είναι τόσο «προσεκτικές», ώστε η Ελλάδα να μπορεί ανεπαισθήτως να υποχωρήσει χωρίς η ίδια να «εκτεθεί» (πολύ) και χωρίς η διεθνής κοινότητα να αντιδράσεις.
-- Από την άλλη πλευρά, η Ελλάδα εμφορείται από «λεγκαλιστικές αυταπάτες», διότι πιστεύει ότι από τη στιγμή που το διεθνές δίκαιο την καλύπτει, αυτό και μόνον αρκεί για να αναχαιτίσει την Τουρκία.
-- Και πάσχει από ουτοπικό ιδεαλισμό, γιατί νομίζει ότι αν η Τουρκία δεν συγκρατηθεί, θα σπεύσει η διεθνής κοινότητα να συνετίσει τους Τούρκους!

Η Ελλάδα πιστεύει ότι αργά η γρήγορα το υφιστάμενο νομικό καθεστώς θα γίνει σεβαστό από την Τουρκία υπό την πίεση της διεθνούς κοινότητας.
Ούτε που φαντάζεται ότι αργά η γρήγορα η διεθνής κοινότητα θα πιέσει την Ελλάδα να αλλάξει το νομικό καθεστώς, όχι την Τουρκία να το σεβαστεί.
Αυτό είναι το αδιέξοδο της Ελληνικής διπλωματίας τα τελευταία χρόνια.
Κι ο μόνος τρόπος να ξεπεράσουμε το αδιέξοδο είναι να δείξουμε ότι η Τουρκία παίρνει μεγάλα ρίσκα όταν θεωρεί «δεδομένη» την παθητικότητα της ελληνικής πλευράς στις προκλήσεις της.

• Αν η Ελλάδα δεν θέλει να αποδεχθεί δυσμενή αναθεώρηση του νομικού καθεστώτος στο Αιγαίο, είναι υποχρεωμένη να ανακόψει την τουρκική επιθετικότητα και να σταματήσει την συνεχή επιδείνωση του στάτους κβο σε βάρος της.

• Αν η Ελλάδα δεν είναι διατεθειμένη να πάρει κάποια τέτοια ρίσκα, τότε θα υποχρεωθεί να αποδεχθεί πλήρη συνθηκολόγηση! Που δεν θα σταματήσει στο μισό Αιγαίο. Διότι η Τουρκία δεν μπορεί να ελέγξει το μισό Αιγαίο μακροχρόνια, χωρίς επικυριαρχία και στη δυτική Θράκη…

Αν γίνει κατανοητή η διάκριση δομών-πρακτικών - που μεταφράζεται, στην περίπτωσή μας, σε διάκριση νομικού καθεστώτος-στάτους κβό - είναι εύκολο να αντιληφθούμε τι ακριβώς επιδιώκει η Άγκυρα μακροχρόνια σε βάρος μας.
Αν δε γίνει κατανοητή αυτή η διάκριση, τότε επικαλούμαστε ένα νομικό καθεστώς που οι ίδιοι αφήνουμε να γίνει διάτρητο…