Η Γενοκτονία των Αρμενίων - Η κοινή μοίρα Ελλήνων και Αρμενίων

Βλάσης Αγτζίδης


Κάθε Απρίλιο, οι Αρμένιοι όλου του κόσμου θρηνούν με εκδηλώσεις μνήμης την τραγική τους μοίρα. Γιατί, μια από τις πρώτες εθνοκαθάρσεις του 20ου αιώνα υπήρξε η γενοκτονία τους στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Εγκλωβισμένοι μέσα στους αδυσώπητους τροχούς του γεωπολιτικού ανταγωνισμού των μεγάλων δυνάμεων για τον έλεγχο των εμπορικών και περελαϊκών δρόμων της Ανατολής, οι Αρμένιοι -όπως και οι Έλληνες της Μικράς Ασίας (Ιωνία, Πόντος, Καππαδοκία) και της Ανατολικής Θράκης- ητήθηκαν, εξοντώθηκαν και αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν το γενέθλιο χώρο τους.
Η γενοκτονία των Αρμενίων υπήρξε μια πράξη του μεγάλου δράματος που προκλήθηκε από τη σύγκρουση χριστιανισμού και ισλάμ στην ευρύτερη περιοχή μας. Οι χριστιανοί υπόδουλοι μέσα στην Οθωμανικοί Αυτοκρατορία, ταύτισαν τις τύχες με το αποκαλούμενο Δυτικό στρατόπεδο και την ομόδοξη, σε γενικές γραμμές, Ρωσία. Αντιθέτως, οι Οθωμανοί αναζήτησαν τη σανίδα σωτηρίας στο γερμανικό παράγοντα. Μετά την ήττα τους κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο οι Τούρκοι εθνικιστές -που αντικατέστησαν τους Οθωμανούς μουσουλμάνους- βασίστηκαν στη νεαρή Σοβιετική Ένωση, εκμεταλλεύτηκαν τις ενδοσυμμαχικές αντιθέσεις και στήριξαν την επιβίωσή τους στα γαλλικά, ιταλικά και αμερικανικά συμφέροντα.

Οι Αρμένιοι
Οι Αρμένιοι υπήρξαν ένας από τους ιστορικούς λαούς της Ανατολίας. Η γλώσσα τους ανήκει στην ινδοευρωπαϊκή οικογένεια. Θεωρείται ότι προέχονται από πληθυσμιακή μίξη διαφόρων λαών της περιοχής, η οποία έγινε γύρω στο 600 π.χ. Γνωστότερος απ' αυτούς τους λαούς είναι οι Ουραρτού, οι οποίοι δημιούργησαν μεγάλο βασίλειο γύρω στο 1000 π.Χ. και άφησαν πλούσια πολιτιστική κληρονομιά. Άλλοι λαοί που συμμετείχαν στην αρμενική εθνογένεση ήταν Σκύθες, Μήδοι, κάτοικοι της Hayassa, Χετταίοι κ.ά. Οι λέξεις "Αρμένιος" και "Αρμενία" άρχισαν να αναφέρονται σε περσικές και αρμενικές πηγές περί το 500 π.Χ.
Την εποχή του Πομπηϊου και του Ιουλίου Καίσαρα η Αρμενία ήταν μια μεγάλη δύναμη, που η επικράτειά της εκτεινόταν από την Κασπία Θάλασσα μέχρι τη Μέση Ανατολή. Σημαντικότερος Αρμένιος βασιλιάς ήταν ο Τιγράνης ο Β', ο οποίος ητήθηκε από το Ρωμαίο στρατηγό Λούκουλλο.
Το 301 μ.Χ. Οι Αρμένιοι υιοθέτησαν ως επίσημη θρησκεία τους το χριστιανισμό. Ως ιστορικός λαός με ιδιαίτερα συμφέροντα δεν είχαν πάντα αγαστή συνεργασία με τους Έλληνες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Με την ανακάλυψη του ιδιαίτερου αρμενικού αλφαβήτου από τον Μεσρόπ Μαστότς, που η αρμενική εκκλησία ανακήρυξε σε Άγιο, καθώς και με τη θρησκευτική διαφοροποίηση από τους Ορθόδοξους, οι μονοφυσίτες Αρμένιοι κατάφεραν να συγκροτήσουν ένα συμπαγή εθνικό πυρήνα. Το 1054, το Βυζάντιο προσάρτησε την πόλη Ανί, την τελευταία πρωτεύουσα της Μεγάλης Αρμενίας, καταργώντας έτσι τη μοναρχία των Βαγρατιδών.
Για το χριστιανικό κόσμο, η Αρμενία υπήρξε το χριστιανικό κράτος-ακρίτας, όταν η περιοχή αναστατώθηκε και συνταράχθηκε συθέμελα από την εμφάνιση του ισλάμ. Μεταξύ του 11^ου και του 16^ου αιώνα η Αρμενία γνώρισε μεγάλη αστάθεια που οφειλόταν στη συνεχή μετακίνηση προς τη Δύση, νομαδικών τουρκόφωνων ομάδων από την Κεντρική Ασία. Την περίοδο μεταξύ 16^ου και 17^ου αιώνα η Αρμενία βρίσκεται μοιρασμένη μεταξύ της Οθωμανικής και της Περσικής Αυτοκρατορίας. Το 1827, οι Ρώσοι οι οποίοι κατακτούν τον Καύκασο θα θέσουν υπό την κατοχή τους την Ανατολική Αρμενία.
Οι Αρμένιοι θα γνωρίσουν μια σύντομη περίοδο ανεξαρτησίας από το 1918 έως το 1920. Στη συνέχεια όμως, η πιθανή συνεργασία των Τούρκων εθνικιστών με τους μπολσεβίκους, οδήγησε στο νέο διαμοιρασμό της ιστορικής αυτής χώρας μεταξύ της εθνικιστικής Τουρκίας και της Σοβιετικής Ένωσης. Οι Σοβιετικοί προσπάθησαν να μειώσουν τη δύναμη των Αρμενίων εντός της επικράτειάς τους. Παραχώρησαν δύο ιστορικές αρμενικές επαρχίες, το Ναγκόρνο Καραμπάχ και το Ναχιτσεβάν στο τουρκόφωνο Αζερμπαϊτζάν. Δημιούργησαν έτσι ένα εκρηκτικό μίγμα, το οποίο εξεράγη στα τέλη της δεκαετίας του '80 και οδήγησε στην κατάρρευση ολόκληρο το σαθρό σοβιετικό οικοδόμημα.

Nαγκόρνο Καραμπάχ: Αρμένιοι κατά Αζέρων
Η αφετηρία της εκδήλωσης των εθνικών προβλημάτων στην περιοχή της Υπερκαυκασίας υπήρξε το Ναγκόρνο Καραμπάχ. Χιλιάδες μέχρι τώρα οι νεκροί και οι τραυματίες και δεκάδες χιλιάδες οι πρόσφυγες κι' από τις δύο πλευρές.
Το πρόβλημα δημιουργήθηκε από την πολιτική του Λένιν και του Στάλιν. Η χάραξη των συνόρων μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν υπαγορεύτηκε από το φιλοτουρκικό προσανατολισμό της ηγεσίας των μπολσεβίκων. Δύο περιοχές των Αρμενίων, το Ναγκόρνο Καραμπάχ και το Ναχιτσεβάν, παραχωρήθηκαν στο Αζερμπαϊτζάν. Το Ναγκόρνο Καραμπάχ δεν συνορεύει με την Αρμενία. Σε ένα μόνο σημείο την πλησιάζει. Το Ναχιτσεβάν αντίθετα βρίσκεται μέσα στην Αρμενία. Δεν έχει σύνορα με το Αζερμπαϊτζάν, συνορεύει με το Ιράν και υπάγεται διοικητικά στο Αζερμπαϊτζάν...
Το 1922 οι Αρμένιοι ήταν το 47% του πληθυσμού του Ναχιτσεβάν. Στην περίοδο των 70 χρόνων οι Αζέροι οδηγούσαν με κάθε τρόπο τους Αρμένιους στη φυγή και στις δύο περιοχές. Η πολιτική των Αζέρων πέτυχε στο Ναχιτσεβάν, όπου οι Αρμένιοι ανέρχονταν το 1989 στο 3% του πληθυσμού. Η υπεροχή των Αζέρων - οι οποίοι σημειωτέον είναι Τούρκοι σιϊτες - στο Ναχιτσεβάν, δημιούργησε ένα τουρκόφωνο θύλακα, ο οποίος αναγνώρισε το ψευδοκράτος του Ντεκτάς.
Στο Ναγκόρνο Καραμπάχ όμως η κατάσταση εξελίχθηκε διαφορετικά. Εκεί ο λαός αντέδρασε πιο αποφασιστικά και αντιστάθηκε στους Αζέρους. Η νίκη των Αρμενίων οδήγησε και στην πλήρη πληθυσμιακή τους κυριαρχία. Έτσι, από 70% που ήταν το 1989, σήμερα αποτελούν το σύνολο του πληθυσμού, με την εξαίρεση λίγων Κούρδων Γεζίντι. Στην περιοχή κατοικούσαν πριν την κρίση περίπου 500 Έλληνες, πρόσφυγες παλιότερων εποχών από το μικρασιατικό Πόντο.Υπήρχε ένα αμιγές ελληνικό χωριό και ένα μικτό ελληνοαρμενικό. Σήμερα, οι περισσότεροι από τους Έλληνες του Ναγκόρνο Καραμπάχ έχουν έρθει πρόσφυγες στην Ελλάδα. Εγκαταστάθηκαν στις πριοχές Βέροιας και Φλώρινας.
Το κίνημα για την ανεξαρτησία της Αρμενίας και για την αποδέσμευση του Καραμπάχ από το Αζερμπαϊτζάν δεν ήταν αποτέλεσμα μιας προκατασκευασμένης διαδικασίας, αλλά αποτέλεσμα μιας γνήσιας λαϊκής εξέγερσης. Το ζήτημα αυτό χρησιμοποιήθηκε βέβαια από την κεντρική σοβιετική εξουσία ως μέσο πίεσης και προς τις δύο Δημοκρατίες. Εάν οι Αζέροι επεδίωκαν στενώτερες σχέσεις με το Ιράν, το Κρεμλίνο θα συναινούσε στην αυτονόμηση του Ναγκόρνο Καραμπάχ. Εάν η Αρμενία επέμενε στην ανεξαρτησία, το Κρεμλίνο θα παραχωρούσε πλήρως την περιοχή στους Αζέρους. Κύριος στόχος των λεπτών χειρισμών ήταν να παραμείνουν και οι δύο Δημοκρατίες στην Ενωση εφ όσον το Αζερμπαϊτζάν έχει σημαντική γεωπολιτική θέση και κατέχει τα πετρέλαια του Μπακού ενώ η Αρμενία κατέχει τη θέση κλειδί συνορεύοντας με τη Τουρκία και το Ιράν. Οι Αρμένιοι θεωρούσαν ότι την περίοδο πριν το πραξικόπημα του Αυγούστου του '91, ο Κόκκινος Στρατός πολεμούσε στο πλευρό της Αζέρικης πολιτοφυλακής κατά των Αρμενίων μαχητών. Μετά το πραξικόπημα παρατηρήθηκε στροφή της Ρωσίας υπέρ του Ναγκόρνο Καραμπάχ.
Στις αρχές του 20ου αιώνα το Ναγκόρνο Καραμπάχ ήταν εθελοντικά ενωμένο με τη Ρωσία. Αυτό το ιστορικό στοιχείο αρχίζει να αποκτά σημασία σήμερα που η ιστορική μνήμη επηρεάζει τις καθημερινές πολιτικές αποφάσεις σε μια εποχή όπου στον Καύκασο αναπτύσσεται σε πολλά επίπεδα μια σκληρή ρωσοαμερικανική σύγκρουση.

Η σύγχρονη Αρμενία
Η Αρμενία αποτελεί και σήμερα μια χριστιανική χώρα στην καρδιά μιας εκτεταμένης, αλλά ανομοιογενούς πολιτικά και εθνικά, μουσουλμανικής περιοχής. Είναι "γεωγραφική σφήνα" μεταξύ Αζερμπαϊτζάν και Τουρκίας. Η Τουρκία και το Ιράν υποστηρίζουν το Αζερμπαϊτζάν στη σύγκρουσή του με την Αρμενία. Οι Αζέροι εθνικά είναι Τούρκοι ενώ θρησκευτικά είναι Σιϊτες. Βέβαια οι ομόδοξοι Ιρανοί κρατούν κάποιες αποστάσεις από το Αζερμπαϊτζάν. Δεν ενθαρύνουν την ανεξαρτητοποίησή του. Φοβούνται την ενίσχυση των πολυάριθμων τουρκόφωνων πληθυσμών που υπάρχουν στα όρια του. Αν βέβαια ξεσπάσει κάποια στιγμή χριστιανο-μουσουλμανικός πόλεμος στον Καύκασο, τόσο η Τουρκία όσο και το Ιράν θα σταθούν στο πλευρό του Ισλάμ.
Η σύγκρουση με το Αζερμπαϊτζάν δημιουργεί πολλά προβλήματα στην Αρμενία. Η σιδηροδρομική επικοινωνία της Αρμενίας με την υπόλοιπη πρώην Σοβιετική Ενωση είχε διακοπεί για χρόνια. Νότια υπάρχει η Τουρκία και δυτικά η Γεωργία. Ο οικονομικός αποκλεισμός απείλησε έντονα την αρμενική οικονομία με ολοκληρωτική κατάρρευση. Το βιοτικό επίπεδο έπεσε κατακόρυφα και παρατηρήθηκε μαζική έξοδος Αρμενίων προς τη Ρωσία και το εξωτερικό, όπου υπάρχει Αρμενική διασπορά. Για χρόνια οι Αρμένιοι βρέθηκαν στις πρώτες θεσεις των εθνοτήτων που εγκατέλειπαν την πρώην Σοβιετική Ενωση.

Οι πολιτικές συνθήκες της γενοκτονίας
Μέσα στα όρια της αυταρχικής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οι Αρμένιοι υπήρξαν μια ομάδα που ανέπτυξε έντονα την εθνική της ταυτότητα και διατύπωσε τους πολιτικούς της στόχους. Παράλληλα όμως, επηρεάστηκαν και συνδέθηκαν με διεθνή κέντρα που επιζητούσαν την καταστροφή της Αυτοκρατορίας. Κατά τα τέλη του 19^ου αιώνα φάνηκε ότι η συμμαχία με τους Ρώσους -οι οποίοι συγκροτούσαν μια νέα ανερχόμενη δύναμη η οποία είχε ήδη κατακτήσει τον Καύκασο- θα έδινε τέλος στην αρμενική εθνική περιπέτεια.
Στα πλαίσια αυτής της προσέγγισης, οι Ρώσοι φρόντισαν να υπάρχει ιδιαίτερη μνεία για τις ελευθερίες και τα δικαιώματα των Αρμενίων στη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου (άρθρο 6) που υπεγράφη λίγο έξω από την Κωνσταντινούπολη στις 3 Μαρτίου του 1878. Ο Αγγλορωσικός ανταγωνισμός και τα ιδιαίτερα γερμανικά συμφέροντα, δεν επέτρεψε την εφαρμογή της Συνθήκης αυτής. Η νέα Συνθήκη που προέκυψε από το Συνέδριο του Βερολίνουμείωσε σημαντικά (άρθρο 61) τις πρόνοιες για τα δικαιώματα των Αρμενίων.
Ο σκληρός ανταγωνισμός των μεγάλων δυνάμεων (Βρετανία, Ρωσία, Γερμανία, Γαλλία) τα χρόνια 1894-896 και η κυριαρχία του τυραννικού σουλτάνου Αβδούλ Χαμίτ -τον οποίο ο Γλάδστον απεκάλεσε "Ο Μέγας Δολοφόνος"- οδήγησε στην πρώτη μεγάλη σφαγή του αρμενικού λαού με 300.000 θύματα. Ο Αβδούλ Χαμίτ πίστευε ότι "ο καλύτερος τρόπος να τελειώνουμε με το Αρμενικό Ζήτημα είναι να τελειώνουμε με τους Αρμένιους."
Με τον τρόπο αυτό όμως, το Αρμενικό Ζήτημα αναβαθμίζεται και καταγράφεται από τα πρώτα στη διπλωματική ατζέντα. Ήδη οι Γερμανοί ανακηρύσονται στους υπέρτατους προστάτες του μουσουλμανικού κόσμου και του Χαλιφάτου που εδρεύει στην Κωνσταντινούπολη. Ο δρόμος του μεταξιού, που στη σύγχρονη εποχή σήμαινει πετρέλαιο και πλούσιες πρώτες ύλες διεκδικείται σκληρά. Οι περιοχές των Αρμενίων, όπως και των Ελλήνων της Ιωνίας και του Πόντου, βρίσκονται πάνω σ' αυτό το δρόμο.
Στο θολό πολιτικό περιβάλλον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, σύντομα κυριάρχησαν οι αυθεντικοί εθνικιστές: οι Νεότουρκοι.
Ο τουρκικός εθνικισμός, με κέντρο δράσης του την οθωμανική Θεσσαλονίκη έλαβε τις αποφάσεις τους σε νεοτουρκικό Συνέδριο το 1911. Το Συνέδιο αυτό προέβλεπε την επίλυση του εθνικού προβλήματος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με τη φυσική εξόντωση των γηγενών χριστιανικών εθνοτήτων. Για τους Νεότουρκους το πρόβλημα ήταν απλό: "Ή η πατρίδα των 'αλλων θα γίνει δική μας πατρίδα, και μάλιστα σύντομα, ή δεν θα υπάρχει πλέον πατρίδα για μας".
Ο Ι. Θ. Μάζης, καθηγητής στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο γράφει: "Η αντίληψη των Νεοτούρκων είναι η μήτρα προσχεδιασμένων γενοκτονιών -πρότυπο για τον 20ο αιώνα- όπως αυτές των Εβραίων και των Αθιγγάνων, οι οποίες αποτελούσαν τον ακρογωνιαίο λίθο των εθνικιστικών μεγαλοϊδεατισμών για την επίτευξη μιας νέας τάξεως πραγμάτων, πέρα από τα κελεύσματα των λαών και της ιστορίας. Ο εθνικιστικός πόλεμος αποτέλεσε το μοχλό αυτών των μεγαλοϊδεατικών κέντρων σχεδιασμού, τα οποία επιτυγχάνοντας μέσω αυτού την επιθυμητή δήθεν "εθνική κάθαρση", μπορούσαν να ελπίζουν στο μετασχηματισμό του εθνικού σώματος στα πρότυπα που τα κέντρα αυτά θεωρούσαν "ορθά"".
Η συμμετοχή της νεοτουρκικού μονοκοματικού κράτους στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό των Κεντρικών Δυνάμεων των Γερμανών, έδοσε την ευκαιρία για την ξεκαθάριση των εθνικών λογαριασμών. Η παντουρανική αντίληψη που στόχευε στη συνένωση όλου τρου τουρόφωνου κόσμου από τα κινεζικά σύνορα μέχρι τη Μεσόγειο υπό νεοτουρκική κηδεμονία, θεωρούσε ως βασικό εμπόδιο τις γηγενείς χριστιανικές εθνότητες της Μικράς Ασίας και της Ανατολίας: τους Αρμένιους και τους Έλληνες.
Από τα 2.026.000 Αρμένιους που ζούσαν πριν το 1914 στην Οθωμανική Αυτοκρατορία εξοντώθηκε το ενάμιση εκατομμύριο, ενώ οι Έλληνες (Ιωνία, Πόντος, Καππαδοκία, Ανατολική Θράκη) είχαν περίπου ένα εκατομμύριο νεκρούς.
Τελικά, ο στόχος του τουρκικού εθνικισμού επετεύχθη! Οι γηγενείς χριστιανικές εθνότητες της Ανατολίας, οι Έλληνες και οι Αρμένιοι, εξοντώθηκαν ή εκδιώχθηκαν. Ο πολυεθνοτικός μουσουλμανικός χώρος παρέμεινε ο μόνος αδιαφιλονίκητος κυρίαρχος. Στη συνέχεια, οι εθνικιστές προσπάθησαν να μετατρέψουν το χώρο αυτό σε εθνικό τουρκικό και να αντικαταστήσουν τη μουσουλμανική πίστη με την τουρκική εθνική ταυτότητα. Προσπάθησαν με βίαιο τρόπο να μετατρέψουν τους μουσουλμάνους, με τις ποικίλες εθνοτικές προελεύσεις, σε Τούρκους πολίτες που πιστεύουν ότι ο γενέθλιος χώρος τους βρίσκεται κάπου στην Κεντρική Ασία. Αυτό ακριβώς το εγχείρημα, δημιούργησε στην Τουρκία το σύγχρονο διχασμό και το μεγάλο υπαρξιακό και πολιτικό της πρόβλημα.

Διεθνείς μαρτυρίες
Η Αρμενική Γενοκτονία, όπως και το Μικρασιατικό Ολοκαύτωμα, αποτελούν μια καλά τεκμηριωμένη ιστορική σελίδα. Η διαφορά όμως είναι ότι ενώ η Αρμενική Γενοκτονία καταχωρήθηκε στη συλλογική μνήμη της ανθρωπότητας και επιχειρήθηκε η διεθνής αναγνώρισή της με αρκετές επιτυχίες, το Μικρασιατικό Ολοκαύτωμα (μέρος του οποίου αποτελεί η Ποντιακή Γενοκτονία) αποσιωπήθηκε και επιχειρήθηκε να λησμονηθεί λόγω της σαφούς πολιτικής του εθνικού κέντρου.
Πλούσιες πάντως είναι οι διεθνείς μαρτυρίες λογοτεχνών, πολιτικών, ιστορικών για τον τρόπο που έγιναν οι μεγάλες εθνικές εκκαθαρίσεις στη μικρασιατική χερσόνησο.
Ο πρέσβης των Ηνωμένων Πολιτειών στην Κωνσταντινούπολη Henry Morgenthau στο έργο του "Η τραγωδία της Αρμενίας" (1918) εκφράζει την άποψη ότι υπήρχε "προμελετημένο σχέδιο εξόντωσης". Γράφει: "Την άνοιξη του 1914, η οθωμανική κυβέρνηση επεξεργάστηκε το σχέδιο για την εξόντωση της αρμενικής φυλής. Καθώς τέσσερις απ' τις Μεγάλες Δυνάμεις πολεμούσαν μεταξύ τους και οι άλλες δύο ήταν σύμμαχοί της, σκέφτηκε πως ήρθε η κατάλληλη στιγμή… Υπέθετε ότι όταν θα είχε φέρει εις πέρας το σχέδιό της, οι Μεγάλες Δυνάμεις θα βρισκόταν μπροστά σ' ένα τετελεσμένο γεγονός και το έγκλημά της θα συγχωρούνταν… Τα γεγονότα που περιγράφονται σ' εκθέσει απολύτως αξιόπιστων αυτοπτών μαρτύρων και που έφτασαν στην Πρεσβεία, ξεπερνούν σε βαρβαρότητα και τις πιο απάνθρωπες πράξεις που είχαν διαπραχτεί ή σχεδιατεί ποτέ στην Παγκόσμια Ιστορία. Οι τουρκικές αρχές είχαν διακόψει την επικοινωνία μεταξύ των επαρχιών και της πρωτεύουσας με την αφελή σκέψη πως θα μπορούσαν να αποτελειώσουν το έγκλημα των αιώνων πριν ο έξω κόσμος προλάβει να το μάθει. Όμως η πληροφορία διέρευσε από τους Προξένους, από τους ιεραποστόλους, από ξένους ταξιδιώτες ακόμη κι από Τούρκους."
Ο Αμερικανός κοινωνιολόγος Irving Horowitz καθηγητής στο πανεπιστήμιο Rutgers θεωρεί ότι η γενοκτονία των Αρμενίων αποτελεί κλασικό παράδειγμα "προσχεδιασμένου εγκλήματος". Στο έργο του "Αφαιρώντας ζωές: Γενοκτονία και κρατική ισχύς" (1980) περιγράφει τη γενοκτονία Σα μια πράξη που όμοιά της Δε βρίσκουμε σ' όλες τις προηγούμενες εποχές και θεωρεί ότι "… η μοίρα των Αρμενίων αποτελεί το ουσιαστικό πρότυπο γενοκτονίας στον 20ο αιώνα."
Ο Winston Churchill, στο βιβλίο του για την ιστορία του Α' Παγκοσμίου Πολέμου υπό τον τίτλο "Η Παγκόσμια Κρίση" (1929) περιγράφει τη γενοκτονία ως εξής: "Το 1915, η τουρκική κυβέρνηση άρχισε και εκτέλεσε χωρίς οίκτο, τις επονείδιστες ομαδικές σφαγές και τους διωγμούς των Αρμενίων από τη Μικρά Ασία. Η εκκαθάριση της φυλής αυτής ήταν τόσο ολοσχερής, όσο θα μπορούσε να είναι ένα σχέδιο τόσο μεγάλης έκτασης. Υπολογίζεται πως πρόκειται για ένα εκατομμύριο διακόσιες πενήντα χιλιάδες Αρμ΄ρνιους. Δεν υπάρχει εύλογη αμφιβολία για το ότι το έγκλημα αυτό είχε σχεδιασθεί και εκτελεστεί για πολιτικούς λόγους."

Πηγή : ΕUXIN TV