Η πρόταση ενός Γάλλου ειδικού για την οριοθέτηση χωρικών υδάτων, υφαλοκρηπίδας και ΑΟΖ...

Μερικές φορές είναι χρήσιμο, πέρα από τις πάγιες ελληνικές θέσεις στα εθνικά θέματα, να βλέπουμε και τι συζητιέται μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας... Έτσι δημοσιεύουμε σήμερα, σε μετάφραση του "Εν Κρυπτώ", το κείμενο του Γάλλου διπλωμάτη, και ειδικού σε θαλάσσια θέματα, Didier Ortolland με τίτλο "Η ελληνοτουρκική διαμάχη σχετικά με το Αιγαίο Πέλαγος: μια πιθανή λύση;" που δημοσιεύτηκε αρχικά στο γαλλικό περιοδικό Defense nationale et securite' collective και στη συνέχεια στο www.diploweb.com, όπου το ανακαλύψαμε.

Προς αποφυγή παρεξηγήσεων, εννοείται ότι δεν υιοθετούμε το κείμενο, ούτε το χάρτη που το συνοδεύει. Είναι όμως πολύ ενδιαφέρον να εξετάσει κανείς τις προτάσεις του Γάλλου ειδικού, που αποτυπώνουν ένα "συμβιβασμό" μεταξύ των ελληνικών και των τουρκικών θέσεων. Γιατί ακριβώς ένας τέτοιος "συμβιβασμός" φαίνεται ότι συζητιόταν, τουλάχιστον ως τον Απρίλιο του 2011, στα πλαίσια των λεγόμενων "διερευνητικών επαφών" μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας που ξεκίνησαν με ευθύνη του Γ. Παπανδρέου το 1999 - και προφανώς μόνο "διερευνητικές" δεν ήταν, αφού τον Απρίλιο του 2011 είχαν φτάσει στον πεντηκοστό γύρο... Υπενθυμίζουμε ότι ο τούρκος διπλωμάτης Ντενίζ Μπουλούκμπασι που συμμετείχε στις "διερευνητικές" επαφές ως τον 36ο γύρο, έχει δημοσιεύσει βιβλίο με τίτλο "Η σκάλα του Υπουργείου Εξωτερικών" στο οποίο ισχυρίζεται ότι μέρος της συμφωνίας ήταν η παραίτηση της Ελλάδας από την επέκταση των χωρικών της υδάτων σε συγκεκριμένες περιοχές του Αιγαίου, ακριβώς όπως στην πρόταση του D. Ortolland... Ο ισχυρισμός του Μπουλούκμπασι διαψεύστηκε μεν από τους στενούς συνεργάτες του Γ. Παπανδρέου Π. Μπεγλίτη και Σ. Λαμπρινίδη, αλλά με δεδομένο το πέπλο μυστικότητας που κάλυπτε τις επαφές, ο καθένας μπορεί να επιλέξει ποιον πιστεύει. Και ας σημειωθεί ότι ο Δ. Κουμουτσάκος που ανέλαβε εκπρόσωπος του ΥπΕξ το 2004 έχει δηλώσει ότι η νέα κυβέρνηση της ΝΔ "πάγωσε" την ελληνοτουρκική συμφωνία που ήταν "στα σκαριά" από την προηγούμενη κυβέρνηση, ενώ και ο Κ. Σημίτης έχει γράψει ότι το 2004 η κυβέρνησή του ήταν "μιαν ανάσα" από μία ελληνοτουρκική συμφωνία.

Και πάλι προς αποφυγή παρεξηγήσεων, δεν ισχυριζόμαστε ότι το κείμενο του D. Ortolland αποτυπώνει τη θεματική των ελληνοτουρκικών συζητήσεων, ούτε ότι η συμφωνία στην οποία έχουν αναφερθεί οι Κ. Σημίτης και Δ. Κουμουτσάκος έχει αυτή τη μορφή. Είναι όμως γνωστό ότι τουλάχιστον η ελληνική πλευρά (και πιθανότατα και η τουρκική) έχει ζητήσει τις απόψεις διεθνών εμπειρογνωμόνων, οπότε είναι πιθανό κάποιες δημοσιεύσεις να αντανακαλούν και γνώση της θεματικής των ελληνοτουρκικών συζητήσεων. Από εκει και πέρα, ο καθένας τις αξιολογεί όπως νομίζει...

Ακολουθεί το άρθρο του D. Ortolland και ο αναλυτικός χάρτης που το συνοδεύει.

"Η ελληνοτουρκική διαμάχη σχετικά με το Αιγαίο Πέλαγος: μια πιθανή λύση;"

Του Didier ORTOLLAND*, 10 Απριλίου 2009

Στη διάρκεια των τελευταίων 40 ετών, η Ελλάδα και η Τουρκία έχουν βρεθεί στο χείλος του πολέμου λόγω της βασικής τους αντίθεσης σχετικά με την άσκηση κυριαρχίας στα νερά του Αιγαίου Πελάγους. Ιστορικοί παράγοντες παίζουν βαρύνοντα ρόλο: η Τουρκία έχασε τα περισσότερα ευρωπαϊκά εδάφη της στο δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα (βλ. χάρτη), ενώ η Ελλάδα διατήρησε την πολιτιστική ηγεμονία της περιοχής, καθώς και της ακτής της Ανατολίας, από τους αρχαίους χρόνους: η Κωνσταντινούπολη έπεσε στα χέρια των Οθωμανών πέντε αιώνες νωρίτερα (1453), αλλά οι ελληνικοί πληθυσμοί παρέμειναν μέχρι πρόσφατα στην ανατολική ακτή του Αιγαίου. Η Συνθήκη της Λωζάννης της 24ης Ιουλίου 1923 οδήγησε στη φυγή 1,3 εκατομμυρίου Ελλήνων από τις περιοχές της Σμύρνης και της Αν. Θράκης, καθώς και 400,000 μουσουλμάνων που εγκατέλειψαν τη Δυτική Θράκη για να εγκατασταθούν στην Τουρκία. Υπάρχουν δύο αντίθετες ιστορικές πραγματικότητες, συνδυασμένες με απόρριψη.

Η γεωγραφική διαίρεση που προέκυψε από τη Συνθήκη της Λωζάννης [1] και τη Συνθήκη των Παρισίων της 10 Φεβρουαρίου 1947 [2] φαινόταν σχετικά σταθερή: όπως ήταν λογικό, η Ελλάδα πήρε σχεδόν όλα τα νησιά του Αιγαίου, που κατοικούνταν από Έλληνες από την αρχαιότητα. Όμως η εξέλιξη του διεθνούς δικαίου μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, και ιδίως μετά το 1958 [3] έχει αλλάξει το status quo.

Στην πραγματικότητα, τα ελληνικά νησιά είναι σκορπισμένα σε όλη την έκταση του Αιγαίου, φθάνοντας στην ακτή της Τουρκίας, ιδίως στην περίπτωση της Λέσβου, της Χίου, της Κω, της Ρόδου και της Σάμου. Κάποια μικρότερα νησιά είναι ακόμη κοντύτερα, όπως η Μεγίστη (Καστελλόριζο) στα νοτιοανατολικά, που βρίσκεται μόλις 1.300 μέτρα από την τουρκική ακτή. Αυτή η κατάσταση έχει γίνει πολύ περίπλοκη με την εξέλιξη του Δικαίου της Θάλασσας.

Το Δίκαιο της Θάλασσας και η ελληνοτουρκική διένεξη

Η εξέλιξη του Δικαίου της Θάλασσας βρίσκεται στην πηγή της ελληνοτουρκικής διένεξης στο Αιγαίο. Η άσκηση κυριαρχίας των παράκτιων κρατών στα ύδατα που βρίσκονται πέραν της χερσαίας επικράτειάς τους έχει γίνει αποδεκτή από τον δέκατο όγδοο αιώνα - αυτά τα χωρικά ύδατα περιορίζονταν εκείνη της εποχή σε 3 ναυτικά μίλια (ν.μ.). Λόγω της τεχνολογικής προόδου, τα κράτη έκριναν αναγκαίο να επεκτείνουν τα χωρικά τους ύδατα για να επιτύχουν ασφάλεια αλλά και για να εκμεταλλευτούν τους πόρους της θάλασσας και του υπεδάφους. Αυτή η επέκταση των υδάτων υπό κρατική κυριαρχία (χωρικών υδάτων) και υπό κρατική δικαιοδοσία (υφαλοκρηπίδα και αποκλειστική οικονομική ζώνη) είναι η πηγή πολλών διενέξεων, συμπεριλαμβανομένων αυτών του Αιγαίου. Λόγω της διαφωνίας μεταξύ των κρατών που έδιναν μεγαλύτερη σημασία στην ελεύθερη ναυσιπλοϊα και αυτών που επιδίωκαν πρωτίστως ασφάλεια ή την εκμετάλλευση των θαλάσσιων πόρων πέραν της χερσαίας επικράτειάς τους, η Σύμβαση του 1958 για την Αιγιαλίτιδα Ζώνη και την Συνορεύουσα Ζώνη δεν όριζε τίποτα για το μέγιστο πλάτος των χωρικών υδάτων. Κάποιες χώρες αποφάσισαν στο μεταξύ να τα επεκτείνουν σε 12 ν. μίλια - όπως η Γαλλία από το 1971. Η εκμετάλλευση των υδρογονανθράκων της υφαλοκρηπίδας, πέραν των χωρικών υδάτων, αναπτύχθηκε γρήγορα. Η Σύμβαση για την Υφαλοκρηπίδα της 29 Απριλίου 1958 αναγνώρισε αυτό το δικαίωμα. Τέλος, η έννοια της αποκλειστικής οικονομικής ζώνης (ΑΟΖ) που επιτρέπει την άσκηση δικαιοδοσίας σε απόσταση 200 ν. μιλίων αναγνωρίστηκε από τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας που συνήφθη στο Montego Bay το Δεκέμβριο του 1982. Πολλές χώρες δεν περίμεναν την υπογραφή της Σύμβασης για να ορίσουν την ΑΟΖ τους - η Γαλλία το έκανε το 1976. Αυτές οι εξελίξεις τάραξαν τη σχετική σταθερότητα του Αιγαίου που γινόταν σεβαστή από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και προκάλεσαν μια αντιπαράθεση σχετικά με τα χωρικά ύδατα και την υφαλοκρηπίδα.

Χωρικά Ύδατα

Η Ελλάδα επεξέτεινε τα χωρικά της ύδατα στα 6 ν. μίλια με νόμο του Σεπτεμβρίου 1936. Έτσι τα ελληνικά χωρικά ύδατα καλύπτουν 43,5% του Αιγαίου, ενώ τα τουρκικά χωρικά ύδατα αντιοπροσωπεύουν μόνο το 7,5%. Αν τα χωρικά ύδατα των δύο χωρών επεκτείνονταν στα 12 ν. μίλια, 71,5% του Αιγαίου θα βρισκόταν υπό ελληνική κυριαρχία και 8,7% υπό τουρκική. Τα διεθνή ύδατα θα μειώνονταν από 49% σε 19,7%. Αν οι δύο χώρες καθόριζαν ΑΟΖ, τα εναπομένοντα διεθνή ύδατα (19,7%) θα έρχονταν στο σύνολό τους στη δικαιοδοσία των Αθηνών.[4] Αυτό εξηγεί γιατί η Τουρκία άσκησε πάντοτε πίεση στη γείτονά της, ισχυριζόμενη ότι η επέκταση των ελληνικών χωρικών υδάτων σε 12 ν. μίλια θα συνιστούσε casus belli. Το τουρκικό κοινοβούλιο υιοθέτησε αυτή τη θέση με απόφασή του τον Ιούνιο του 1995, λίγο μετά την κύρωση της Σύμβασης του Montego Bay από την Ελλάδα. Η δυσκολία προκύπτει από το γεγονός ότι, σύμφωνα με τη Σύμβαση, "τα πλοία όλων των κρατών, είτε παράκτιων είτε περίκλειστων, έχουν δικαίωμα αβλαβούς διέλευσης" στα χωρικά ύδατα ενός άλλου κράτους. Αυτό το δικαίωμα περιλαμβάνει περιορισμούς για πολεμικά πλοία και υποβρύχια (που υποχρεούνται να πλέουν στην επιφάνεια) και θα μπορούσε να κανονίζεται από το παράκτιο κράτος. Αν τα ελληνικά χωρικά ύδατα επεκτείνονταν σε 12 ν. μίλια στο Αιγαίο, τα τουρκικά πολεμικά πλοία που εξέρχονται από το Βόσπορο ή τη Σμύρνη θα υπέκειντο στους περιορισμούς του "δικαιώματος αβλαβούς διέλευσης" ή ακόμα και σε κανονισμούς που θα θεσπίσει η Αθήνα για να έχουν πρόσβαση στην Κεντρική Μεσόγειο.

Η υφαλοκρηπίδα

Το Νοέμβριο του 1973, η τουρκική κυβέρνηση καθόρισε ζώνες πετρελαϊκών ερευνών έρευνας για την τουρκική κρατική εταιρεία πετρελαίων στην περιοχή μεταξύ των ελληνικών νησιών Λέσβου, Σκύρου και Λήμνου και δυτικά της Σαμοθράκης. Τον Ιούλιο του 1974 εξέδωσε νέες άδειες επεκτείνοντας αυτή τη ζώνη ερευνών προς τα δυτικά και διεκδίκησε μια νέα στενή λωρίδα υφαλοκρηπίδας που βρίσκεται μεταξύ των ελληνικών νησιών των Δωδεκανήσων και των Κυκλάδων. Η Ελλάδα διαμαρτυρήθηκε έντονα για αυτές τις δύο αποφάσεις. Παρ' όλα αυτά η Τουρκία έστειλε ωκεανογραφικά σκάφη στην αμφισβητούμενη περιοχή: το Candarli το Μάιο - Ιούνιο του 1974, και επίσης το Sismik I, τον Αύγουστο του 1976, η αποστολή του οποίου έφερε τις δύο χώρες στα πρόθυρα της ένοπλης σύγκρουσης. Οι θέσεις τους μπορούν να συνοψιστούν ως ακολούθως:

- Σύμφωνα με την Ελλάδα, το διεθνές δίκαιο, και ιδιαίτερα η Σύμβαση για την Υφαλοκρηπίδα, δίνει στα νησιά το δικαίωμα να ασκούν δικαιοδοσία στην υφαλοκρηπίδα τους και εξειδικεύει ότι η υφαλοκρηπίδα μεταξύ δύο κρατών πρέπει να προσδιορίζεται βάσει της μέσης γραμμής [5]. Συνεπώς, κάθε νησί του Αιγαίου έχει την υφαλοκρηπίδα του, και τα σύνορα με την Τουρκία πρέπει να καθοριστεί στη βάση της μέσης γραμμής.

- Σύμφωνα με την Τουρκία, τα ελληνικά νησιά δεν έχουν δικαίωμα να ασκούν δικαιοδοσία στην υφαλοκρηπίδα, διότι βρίσκονται πάνω στην τουρκική υφαλοκρηπίδα. Οι "ειδικές περιστάσεις" που αναφέρονται στη Σύμβαση για την Υφαλοκρηπίδα (άρθρο 6.2) δικαιολογούν στην περίπτωση αυτή τη μη εφαρμογή της μεθόδου της μέσης γραμμής.

Συνειδητοποιώντας ότι οι διαφορετικές θέσεις εκατέρωθεν δεν οδηγούσαν πουθενά, η Ελλάδα υπέβαλε τη διαμάχη στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης (ICJ) τον Αύγουστο του 1976, αλλά η Τουρκία αρνήθηκε να αναγνωρίσει τη δικαιοδοσία του Δικαστηρίου, το οποίο τελικά δήλωσε ότι ήταν αναρμόδιο [6]. Από τότε, το θαλάσσιο πρόβλημα έχει διατηρηθεί και έχει επιβαρυνθεί και από εδαφικές διεκδικήσεις [7]. Όμως το διεθνές δίκαιο εξελίχθηκε, επηρεάζοντας τη θέση των δύο χωρών και προσθέτοντας σημεία διαφωνίας. Η Σύμβαση του Montego Bay ενίσχυσε τη θέση της Ελλάδας διευκρινίζοντας ότι τα παράκτια κράτη μπορούν να επεκτείνουν τα χωρικά τους ύδατα σε 12 ν. μίλια, ενώ ενίσχυσε τη θέση της Τουρκίας αφαιρώντας κάθε αναφορά στη μέση γραμμή για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας. Σύμφωνα με τη Σύμβαση, η οριοθέτηση των χωρικών υδάτων όπως και της ΑΟΖ "θα γίνεται με συμφωνία, στη βάση του διεθνούς δικαίου . . . προκειμένου να επιτευχθεί μια δίκαιη (equitable) λύση" (άρθρα 74 και 83). Η Τουρκία είναι μία από τις σπάνιες περιπτώσεις κρατών που έχουν αρνηθεί να υπογράψουν τη Σύμβαση λόγω της πιθανότητας επέκτασης του εύρους των χωρικών υδάτων σε 12 ν. μίλια. Για το λόγο αυτό η Σύμβαση θεωρητικά δε μπορεί να εφαρμοστεί στην Τουρκία, αλλά η νομολογία τείνει όλο και περισσότερο να θεωρεί ότι βασικές της προβλέψεις ανήκουν στο εθιμικό δίκαιο (σημ. μτφρ: και επομένως δεσμεύουν την Τουρκία ανεξαρτήτως αν έχει υπογράψει τη Σύμβαση).

Νομολογία και θαλάσσιες περιοχές

Η νομολογία καλύπτει τα κενά της Σύμβασης του Δικαίου της Θάλασσας για την οριοθέτηση των θαλάσσιων περιοχών. Η σιωπή της Σύμβασης σχετικά με τις μεθόδους οριοθέτησης θαλάσσιων περιοχών έχει σταδιακά καλυφθεί από τη νομολογία του Διεθνούς Δικαστηρίου (ICJ), που έχει καθιερώσει εφαρμοστέες αρχές. Το Δικαστήριο έχει προσδιορίσει τις έννοιες της ίσης απόστασης (equidistance)/ ειδικών περιστάσεων (special circumstances) για την οριοθέτηση των χωρικών υδάτων, και τις έννοιες των δίκαιων αρχών (equitable principles) / διαρκών περιστάσεων (pertinent circumstances) για την υφαλοκρηπίδα και την ΑΟΖ, το οποίο συμπεριλαμβάνει — για να απλοποιήσουμε τα πράγματα - τη χάραξη μιας προσωρινής μέσης γραμμής που στη συνέχεια ελέγχεται για να βρεθεί αν το αποτέλεσμα είναι "δίκαιο" (equitable). Λαμβάνοντας υπόψη τις πολλές ειδικές περιστάσεις που παρουσιάζονται στο Αιγαίο, μπορεί να υποθέσει κανείς ότι σε αυτή την περίπτωση το αποτέλεσμα δεν θα ήταν δίκαιο (equitable). Υπάρχουν αρκετές αποφάσεις σε υποθέσεις αμφισβήτησης, από τις οποίες προκύπτουν χρήσιμες οδηγίες για την οριοθέτηση των θαλασσίων περιοχών. [8]

. Η απόφαση του Φεβρουαρίου 1969 για την υφαλοκρηπίδα της Βόρειας Θάλασσας υπογραμμίζει το δικαίωμα κάθε κράτους να επωφελείται από ολόκληρη την υφαλοκρηπίδα που "αντιπροσωπεύει τη φυσική προέκταση της επικράτειάς του κάτω από τη θάλασσα". Έχει επίσης καταστήσει σαφές ότι πρέπει να υπάρχει μια εύλογη σχέση μεταξύ της έκτασης των ζωνών που ανήκουν σε κάθε κράτος και του μήκους της ακτογραμμής του (κριτήριο αναλογικότητας).

. Η απόφαση του Ιουνίου 1977 για την υφαλοκρηπίδα της Μάγχης και των νησιών της (Channel Islands) εξειδίκευσε ότι η αρχή της φυσικής προέκτασης της επικράτειας δεν έχει απόλυτη αξία και μπορεί να περιοριστεί η εφαρμογή της σε συγκεκριμένες περιπτώσεις. Ως αποτέλεσμα αυτού, περιόρισε το θαλάσσιο χώρο των Channel Islands σε 12 ν. μίλια, περικλεισμένα εντός της γαλλικής υφαλοκρηπίδας.

. Η απόφαση του Ιουνίου 1993 σχετικά με τη θαλάσσια οριοθέτηση μεταξύ της Γροιλανδίας και της νορβηγικής νήσου Jan Mayen όρισε ότι αν υπάρχει σημαντική δυσαναλογία μεταξύ του μήκους της ακτής και της θαλάσσιας επιφάνειας, δικαιολογείται μια διόρθωση της μεθόδου της ίσης απόστασης.

Έτσι η εφαρμοστέα νομοθεσία και η νομολογία που αναπτύχθηκε τα τελευταία χρόνια μπορούν να καθορίσουν τις βασικές αρχές για την οριοθέτηση του θαλάσσιου χώρου στο Αιγαίο, λαμβάνοντας υπόψη τις θεμελιώδεις ανησυχίες και των δύο κρατών (δικαιοσύνη, ασφάλεια).




Η οριοθέτηση των χωρικών υδάτων

Η Σύμβαση του Montego Bay ορίζει ότι "κάθε κράτος έχει δικαίωμα να ορίσει το εύρος των χωρικών υδάτων του ως ένα όριο που δεν θα υπερβαίνει τα 12 ν. μίλια...". Παρ' ότι το διεθνές δίκαιο δεν επιβάλλει περιορισμούς στον κανόνα αυτό, μερικά κράτη έχουν αποφασίσει να περιορίσουν το εύρος των χωρικών υδάτων τους για να επιτρέψουν ένα πέρασμα διεθνών υδάτων μέσα από την αιγιαλίτιδα ζώνη τους: Η Ιαπωνία έχει περιορίσει εθελοντικά τα χωρικά της ύδατα σε 3 ν. μίλια για να μην είναι χωρικά ύδατα τα στενά της. Το ίδιο έκαναν και η Εσθονία και η Φινλανδία, για να επιτρέψουν στο ρωσικό στόλο να έχει πρόσβαση στην Αγ. Πετρούπολη από διεθνή ύδατα χωρίς να πρέπει να περνά από τα χωρικά ύδατα των γειτονικών χωρών [9], αποφεύγοντας έτσι το καθεστώς της "αβλαβούς διέλευσης". Με χωρικά ύδατα στα 6 ν. μίλια, η Τουρκία έχει πρόσβαση από στα Στενά από τη Μεσόγειο μέσα από διεθνή ύδατα, και το λιμάνι της Σμύρνης είναι επίσης προσβάσιμο χωρίς διέλευση από ελληνικά χωρικά ύδατα. Με επέκταση των χωρικών υδάτων στα 12 ν. μίλια, τα χωρικά ύδατα των Κυκλάδων και των Δωδεκανήσων θα συνδέονταν, και η Τουρκία θα ήταν υποχρεωμένη να περάσει μέσα από ελληνικά χωρικά ύδατα για να φτάσει στην Κωνσταντινούπολη. Παρ' όλα αυτά, θα έμενε μια στενή ζώνη διεθνών υδάτων μεταξύ Χίου και Λέσβου για την πρόσβαση στη Σμύρνη.

Μια πιθανή οριοθέτηση των χωρικών υδάτων στο Αιγαίο

Μια λύση της διένεξης στο Αιγαίο θα μπορούσε να βασιστεί στον εθελοντικό, από πλευράς Ελλάδας, περιορισμό του εύρους των χωρικών υδάτων της σε περιοχές ευαίσθητες για τη ναυσιπλοϊα (ιδιαίτερα μεταξύ των Κυκλάδων και των Δωδεκανήσων, της Λέσβου και της Χίου, των Αντίψαρων και των Καλογήρων, και μεταξύ Ρόδου και Καρπάθου) προκειμένου να διατηρηθεί ένας διάδρομος διεθνών υδάτων πλάτους 3 ως 5 ναυτικών μιλίων, η χρήση του οποίου θα μπορούσε να είναι ελεγχόμενη για εμπορικά πλοία και [10] απολύτως ελεύθερη για πολεμικά πλοία. Σε όλες τις άλλες περιοχές, η Ελλάδα θα μπορούσε να επεκτείνει τα χωρικά της ύδατα στα 12 ν. μίλια [11]. Υπάρχουν περιπτώσεις αλληλεπικάλυψης, όπου οι ακτές βρίσκονται κοντά ή αντικρυστά και η απόσταση μεταξύ τους είναι μικρότερη από 24 ν. μίλια. Σε αυτή την περίπτωση, η Σύμβαση του Δικαίου της Θάλασσας προτείνει την εφαρμογή της αρχής της ίσης απόστασης, με εξαίρεση τις περιπτώσεις ιστορικών τίτλων ή ειδικών περιστάσεων [12]. Αυτή η αρχή ισχύει στις περιπτώσεις των ελληνικών νησιών που βρίσκονται απέναντι στην τουρκική ακτή, ιδιαίτερα της Λέσβου, της Σάμου, της Χίου και των Δωδεκανήσων συμπεριλαμβανομένης της Ρόδου, καθώς και - ανατολικότερα - της νήσου Μεγίστης (Καστελλόριζο) που βρίσκεται έναντι της τουρκικής πόλης Κας. Οι δυο χώρες φαίνεται ότι συμφωνούν σε αυτό το σημείο.

Οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας

Η υφαλοκρηπίδα αρχίζει εκεί που τελειώνουν τα χωρικά ύδατα, και επομένως η έκτασή της εξαρτάται από το εύρος των χωρικών υδάτων, είτε αυτό είναι 3, 6 ή 12 ν. μίλια. Οι τουρκικές αξιώσεις (όπως διατυπώθηκαν το 1973 και το 1974) ξεκινούν από το όριο των 6 ν. μιλίων όπου φτάνουν τα ελληνικά χωρικά ύδατα, αλλά από τότε το διεθνές δίκαιο (Σύμβαση του Montego Bay) έχει δεχθεί μέγιστο εύρος 12 ν. μιλίων χωρίς περιορισμό. Υπάρχουν τέσσερις ζώνες, με διαφορετικά χαρακτηριστικά:

- Βόρειο Αιγαίο: υπάρχει μια περιοχή διεθνών υδάτων πέρα από τα 12 ν. μίλια ελληνικών χωρικών υδάτων, μετρημένα από τα νησιά Λήμνος, Αγ. Ευστράτιος, Λέσβος, Σκύρος και Ψαρά. Η Τουρκία θα μπορούσε να διεκδικήσει ολόκληρη την υφαλοκρηπίδα αυτής της περιοχής βάσει της απόφασης του Ιουνίου 1977 (τα Channel Islands "περίκλειστα" μέσα στη γαλλική υφαλοκρηπίδα), αλλά η Ελλάδα θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι οι περιστάσεις είναι διαφορετικές, γιατί ο χώρος είναι πολύ πιο περιορισμένος απ' όσο στη Μάγχη ή στον κόλπο της Granville. Η δημιουργία μιας Περιοχής Συνεκμετάλλευσης [13] θα μπορούσε να ικανοποιήσει μερικώς τις αξιώσεις και των δύο πλευρών, με τον τρόπο διανομής των κερδών να παραμένει η πλέον ευαίσθητη πτυχή. [14] Η δικαιοδοσία επί της υφαλοκρηπίδας μπορεί να είναι διακριτή από τη δικαιοδοσία επί της υδάτινης στήλης (ΑΟΖ).

- Κεντρική Ζώνη (ανοιχτά του κόλπου του Κουσάντασι): οι προτάσεις για τη Βόρεια Ζώνη θα μπορούσαν να εφαρμοστούν κι εδώ για την περιοχή εκτός των 12 ν. μιλίων των χωρικών υδάτων κάθε χώρας (δημιουργία Περιοχής Συνεκμετάλλευσης, βλ. χάρτη).

- Νότια Ζώνη (μεταξύ Κυκλάδων και Δωδεκανήσων): Η Τουρκία διεκδικεί την υφαλοκρηπίδα μιας στενής περιοχής διεθνών υδάτων ανάμεσα στις Κυκλάδες και τα Δωδεκάνησα, πέραν των 6 ν. μιλίων των ελληνικών χωρικών υδάτων. Η εφαρμογή των 12 ν. μιλίων σε αυτή την περιοχή θα άφηνε μικρές μόνο περιοχές διεθνών υδάτων, μη εκμεταλλεύσιμες, που η αρχή της δικαιοσύνης (equity) φαίνεται να τις αποδίδει στην Ελλάδα. Η απόλυτη ελευθερία ναυσιπλοϊας των πολεμικών σκαφών σε αυτή τη ζώνη θα μπορούσε να διασφαλιστεί με τη δημιουργία ενός διαδρόμους διεθνών υδάτων πλάτους 3 ως 5 ν. μιλίων.

- Περιοχή μεταξύ Ρόδου και Μεγίστης: το δικαίωμα αυτών των 2 νησιών σε χωρικά ύδατα 12 ν. μιλίων δεν μπορεί να αμφισβητηθεί, καθώς ο θαλάσσιος χώρος είναι αρκετά μεγάλος. Όμως το δικαίωμα στην υφαλοκρηπίδα και την υδάτινη στήλη (ΑΟΖ) είναι συζητήσιμο στην περίπτωση της Μεγίστης, λόγω του δυσανάλογου μήκους της ακτογραμμής [15]. Αυτή η δυσαναλογία είναι λιγότερο εμφανής στην περίπτωση της Ρόδου αλλά, λόγω της θέσης της, η πλήρης εφαρμογή της μέσης γραμμής για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας και της ΑΟΖ θα μπορούσε να είναι άδικη για την Τουρκία και να δικαιολογεί μια περιορισμένη εφαρμογή της για τη Ρόδο.

Η Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη

Η Ελλάδα θα μπορούσε ελεύθερα να επεκτείνει την ΑΟΖ της σε όλες τις άλλες περιοχές του Αιγαίου που βρίσκονται πέραν των 12 ν. μιλίων. Θα μπορούσε κανείς επίσης να εξετάσει τη διάκριση της δικαιοδοσίας επί της υφαλοκρηπίδας από τη δικαιοδοσία επί της ΑΟΖ. Δεδομένου ότι η νομολογία περί "φυσικής προέκτασης της επικράτειας κάτω από τη θάλασσα" εφαρμόζεται μόνο για την υφαλοκρηπίδα, η Ελλάδα θα μπορούσε να διεκδικήσει τη δικαιοδοσία επί της υδάτινης στήλης πάνω από τις Περιοχές Συνεκμετάλλευσης. Όμως, η οριοθέτηση στη Μεσόγειο (νοτιοανατολικά της Ρόδου) θα έπρεπε να συμπίπτει με αυτήν της υφαλοκρηπίδας [16]. Ο διάδρομος διεθνών υδάτων θα μπορούσε να έχει διεθνές status, αλλά μερικές αρμοδιότητες όπως ο έλεγχος εμπορικών πλοίων κατά της ρύπανσης θα μπορούσαν να δοθούν είτε στην Ελλάδα, καθώς αυτός ο διάδρομος θα αγγίζει τα 12 ν. μίλια των χωρικών υδάτων της, είτε και στις δύο χώρες, είτε σε κάποιον άλλο φορέα που απομένει να οριστεί.

Η Συνορεύουσα Ζώνη

Ένα παράκτιο κράτος μπορεί να διενεργεί ελέγχους για να "εμποδίσει παραβάσεις της τελωνειακής, φορολογικής, μεταναστευτικής ή υγειονομικής νομοθεσίας του μέσα στην επικράτειά του ή στην αιγιαλίτιδα ζώνη του" σε μια περιοχή 24 ν. μιλίων από τις γραμμές βάσης, δηλαδή έως 12 ν. μίλια πέραν του εξωτερικού ορίου των χωρικών υδάτων του. Στο Αιγαίο τα δύο κράτη θα μπορούσαν να ασκούν αυτό το δικαίωμα εντός των ορίων που τέθηκαν παραπάνω, εξαιρουμένων των Περιοχών Συνεκμετάλλευσης και του διαδρόμου.



Το 1993 το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο προσδιόρισε τα λεγόμενα "Κριτήρια της Κοπεγχάγης", καθιστώντας εφικτή την αξιολόγηση της προόδου της Τουρκίας κατά την προετοιμασία της για να γίνει μέλος της ΕΕ. Αυτά τα κριτήρια περιλαμβάνουν "την αποφασιστικότητα να επιλύσει τυχόν συνοριακές διαφορές σύμφωνα με την αρχή της ειρηνικής επίλυσης των διαφορών όπως διατυπώνεται στη Χάρτα των Ηνωμένων Εθνών, συμπεριλαμβανομένης, αν εφαρμόζεται, της αναγνώρισης της εξουσίας του Διεθνούς Δικαστηρίου". Το πλαίσιο των διαπραγματεύσεων, όπως καθορίστηκε από τη Διακυβερνητική Διάσκεψη της 3ης Οκτωβρίου 2005, σε συνέχεια της απόφασης του Δεκεμβρίου 2004 να αρχίσουν οι διαπραγματεύσεις, επιβεβαιώνει αυτά τα κριτήρια. Ορίζει επίσης ότι κατά την περίοδο πριν την πιθανή είσοδό της, η Τουρκία προοδευτικά θα ευθυγραμμίσει τις θέσεις της σε διεθνείς οργανισμούς με τις θέσεις της ΕΕ, κάτι που λογικά υπονοεί και την αποδοχή της¨Σύμβασης του Montego Bay.

Αυτό είναι ένα δύσκολο σημείο στις διαπραγματεύσεις, του οποίου δεν μπορούμε να προβλέψουμε την έκβαση. Η είσοδος της Τουρκίας στην ΕΕ θα συνεπαγόταν μια ριζική αλλαγή στις αντιλήψεις της σχετικά με το Δίκαιο της Θάλασσας και την εκ μέρους της αναγνώριση της δικαιοδοσίας του Διεθνούς Δικαστηρίου. Η νομολογία του Διεθνούς Δικαστηρίου δεν είναι απαραίτητα εις βάρος των θέσεων της Άγκυρας, ιδίως σχετικά με την υφαλοκρηπίδα, αλλά η Τουρκία θα έπρεπε να εγκαταλείψει τις αξιώσεις της σε σχέση με το εύρος των χωρικών υδάτων. Μια άλλη λύση θα μπορούσε να περιλαμβάνει εθελοντικές διευθετήσεις στο πλαίσιο μιας διμερούς συμφωνίας ή μια ad hoc διαιτησία κατόπιν καθορισμού αμοιβαία αποδεκτών παραμέτρων, που θα μπορούσαν να λάβουν υπόψη τους τις προτάσεις αυτού του άρθρου.

Copyright February 2009-Ortolland/Défense nationale et sécurité collective.
--------------------------------------------------------------------------------

Η "Défense nationale et sécurité collective" είναι μια έκδοση που έχει σκοπό τη θεώρηση όλων των - εθνικών και διεθνών - πολιτικών, οικονομικών, κοινωνικών και επιστημονικών θεμάτων, εξετάζοντάς τα από την οπτική γωνία της άμυνας. Αυτή η ειδική οπτική γωνία της επέτρεψε να επιζήσει του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και αργότερα όλων των κρίσεων, δυσκολιών και αλλαγών καθεστώτος που ακολούθησαν. Οι αναγνώστες της στη Γαλλία μοιράζονται ένα κοινό ενδιαφέρον για την άμυνα και την ασφάλεια, ανεξαρτήτως διαφορών γνώμης, καταγωγής ή πολιτικής ευαισθησίας.

Παραπομπές:
[1] Η Συνθήκη της Λωζάννης της 24 Ιουλίου 1923 αναθεώρησε τη Συνθήκη των Σεβρών της 10 Αυγούστου 1920, η οποία είχε αποκόψει από την πρώην Οθωμανική Αυτοκρατορία τις αραβικές της επαρχίες, την Αρμενία, την Ανατολική Θράκη και την περιοχή της Σμύρνης (Izmir). Μετά τη Λωζάννη, οι αραβικές περιοχές της Μ. Ανατολής παρέμειναν υπό καθεστώς εντολής της Γαλλίας και του Ηνωμένου Βασιλείου, αλλά η Τουρκία ανέκτησε την περιοχή της Σμύρνης και την Ανατολική Θράκη.

[2] Τα Δωδεκάνησα (η Ρόδος και τα γειτονικά νησιά της) παραχωρήθηκαν από την Τουρκία στην Ιταλία με τη Συνθήκη του Λονδίνου το Μάιο του 1913. Η Συνθήκη του Παρισιού της 10ης Φεβρουαρίου 1947 έθεσε τα νησιά στην κυριαρχία της Αθήνας.

[3] Υιοθέτηση της Σύμβασης για την Υφαλοκρηπίδα και της Σύμβασης για την Αιγιαλίτιδα Ζώνη και τη Συνορεύουσα Ζώνη.

[4] Το θέμα του εύρους των χωρικών υδάτων έχει επιπτώσεις στον εναέριο χώρο, που γενικά καλύπτει τα χωρικά ύδατα. Η Αθήνα θεωρεί ότι ο εναέριος χώρος της εκτείνεται σε απόσταση 10 ν. μιλίων γύρω από τη χερσαία επικράτειά της αλλά η Άγκυρα αναγνωρίζει μόνο 6 ν. μίλια. Ένας αριθμός περιστατικών έχουν λάβει χώρα κατά τη διάρκεια επιχειρήσεων ελέγχου του εναερίου χώρου. Δύο μαχητικά αεροσκάφη (ένα ελληνικό και ένα τουρκικό) συγκρούστηκαν το Μάιο του 2006.

[5] Άρθρο 6.2 της Σύμβασης για την Υφαλοκρηπίδα της 29ης Απριλίου 1958.

[6] Απόφαση της 19ης Δεκεμβρίου 1978 : το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης ανακήρυξε εαυτό αναρμόδιο, λαμβάνοντας υπόψη επιφυλάξεις της Ελλάδας σχετικά με την αρμοδιότητα του Διαρκούς Διεθνούς Δικαστηρίου (προδρόμου του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης) για τα "θέματα που σχετίζονται με το εδαφικό καθεστώς της Ελλάδας".

[7] Η Τουρκία ισχυρίζεται στην πραγματικότητα ότι η Ελλάδα μπορεί να ασκήσει κυριαρχία μόνο στα νησιά που της παραχωρήθηκαν ονομαστικά από τις συνθήκες και αμφισβητεί την κυριαρχία της Αθήνας στη βραχονησίδα Ίμια/Kardak και στη νήσο Γαύδο. Αυτή η αξίωση διατυπώθηκε μόλις το 1995.

[8] Βλ. ειδικότερα Didier Ortolland and Jean-Pierre Pirat, Atlas Géopolitique des espaces maritimes (Courbevoie : Technip, 2008).

[9] Είναι επίσης η περίπτωση της Σουηδίας και της Δανίας για τα Δανικά στενά και της Χιλής για το στενό του Le Maire.

[10] Το εμπόριο υδρογονανθράκων αυξάνει τον κίνδυνο για το περιβάλλον: σημαντική είναι η κυκλοφορία μέσω Βοσπόρου (70 εκατομμύρια τόνοι ετησίως) και η επικείμενη κατασκευή του αγωγού Bourgas-Αλεξανδρούπολης, που θα επιτρέψει τη μεταφορά πρόσθετων 35 εκατομμυρίων τόνων από το 2009 και 50 εκατομμυρίων τόνων αργότερα.

[11] Αξίζει να σημειωθεί ότι η Τουρκία δεν είναι αντίθετη στην αρχή των 12 ν. μιλίων ως εύρους χωρικών υδάτων, καθώς το εφαρμόζει στη Μεσόγειο, ανοικτά της Κύπρου.

[12] Σύμβαση του Montego Bay, άρθρο 15.

[13] Η Τουρκία είχε προτείνει ένα τέτοιο είδος συμφωνίας στη δεκαετία του 1970.

[14] Δεν υπάρχει κανόνας σε αυτό το ζήτημα - πολλές συμφωνίες προβλέπουν ίσα, άλλες άνισα μερίδια στα έσοδα.

[15] Η επιφάνεια της Μεγίστης είναι μόνο 12 τετραγωνικά χιλιόμετρα και το νησί έχει 430 κατοίκους. Η αναλογία μήκους ακτογραμμής είναι ευνοϊκή για την Τουρκία.

[16] Η Τουρκία, που το Μάρτιο του 2004 διαμαρτυρήθηκε για τη διαπραγμάτευση μιας συμφωνίας θαλάσσιας οριοθέτησης μεταξύ Αιγύπτου και Κύπρου, φαίνεται να διεκδικεί μια περιοχή που εκτείνεται πέραν της μέσης γραμμής στην περιοχή αυτή.

* Ο Didier Ortolland είναι Συντονιστής του Geopolitical Atlas of Maritime Spaces. Γράφει εδώ με την ατομική του ιδιότητα.
Η εξέλιξη του Δικαίου της Θάλασσας, που δίνει στα κράτη νέες περιοχές κυριαρχίας και δικαιοδοσίας χωρίς να προσδιορίζει την οριοθέτησή τους, είναι η πηγή της διένεξης μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας στο Αιγαίο. Αυτό το έρθρο εξετάζει πιθανές λύσεις για την οριοθέτηση των χωρικών υδάτων, της υφαλοκρηπίδας και της αποκλειστικής οικονομικής ζώνης, με αναφορά στην καθιερωμένη σχετική νομολογία και πρακτική των κρατών, λαμβάνοντας ταυτόχρονα υπόψη την ευθυδικία (equity) και τις απαιτήσεις ασφαλείας των δύο χωρών.
Ως μέρος της στρατηγικής του περί γεωπολιτικών συνεργειών, το www.diploweb.com παρουσιάζει αυτό το άρθρο, που αρχικά δημοσιεύτηκε στην Défense nationale et sécurité collective, Φεβρουαρίου 2009, σελ. 74-87.
Πηγή: http://www.diploweb.com/The-Greco-Turkish-dispute-over-the.html

Μερικά σχόλια του "Εν Κρυπτώ" (προφανώς αποσπασματικά):
1. Είναι σημαντικό ότι ο συγγραφέας δέχεται συγκεκριμένες ελληνικές θέσεις που αμφισβητούνται από την Τουρκία, όπως το δικαίωμα σε χωρικά ύδατα 12 ν. μιλίων και το δικαίωμα των νησιών σε υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ. Σημαντικό είναι επίσης ότι ολόκληρη η σημαντική περιοχή υφαλοκρηπίδας μεταξύ Θάσου, Σαμοθράκης και Λήμνου αποδίδεται στην Ελλάδα. Επιπλέον, η προτεινόμενη λύση έχει ως αυτόματη συνέπεια τη σημαντική επέκταση του ελληνικού εναερίου χώρου στα 12 ν. μίλια (εκτός των περιοχών "διαδρόμου") χωρίς δυνατότητα της Τουρκίας να τον αμφισβητήσει όπως σήμερα (αφού θα εκλείψει η διαφορά χωρικών υδάτων 6 ν.μ. - εναερίου χώρου 10 ν.μ.). Είναι επίσης ενδιαφέρον ότι ο συγγραφέας εξετάζει την τουρκική θεωρία των "γκρίζων ζωνών" μόνο ως υποσημείωση (μάλλον δείγμα της μηδενικής της αξίας) και δεν τη λαμβάνει υπόψη στη λύση που προτείνει.
2. Ο συγγραφέας δέχεται επίσης συγκεκριμένες τουρκικές θέσεις όπως η αξίωση επί περιοχών υφαλοκρηπίδας δυτικά ελληνικών νησιών (βάσει του τουρκικού επιχειρήματος ότι τα νησιά επικάθονται στην υφαλοκρηπίδα της Ανατολίας), καθώς και η άρνηση υφαλοκρηπίδας και ΑΟΖ στο Καστελλόριζο. Σε αυτά τα ζητήματα η Ελλάδα προφανώς έχει αντεπιχειρήματα, αλλά η θέση του συγγραφέα βασίζεται σε νομολογία του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης, και είναι σημαντικό η ελληνική πλευρά να έχει επίγνωση της δυσκολίας των θεμάτων αυτών και επιχειρήματα προς αντίκρουση των τουρκικών θέσεων.
3. Η απαίτηση "διαδρόμου ελεύθερης ναυσιπλοϊας" των τουρκικών πολεμικών πλοίων (με καθεστώς διεθνών υδάτων) μέσα από τα ελληνικά χωρικά ύδατα, είναι αδικαιολόγητη. Το διεθνές δίκαιο προβλέπει το θεσμό της "αβλαβούς διέλευσης", βάσει του οποίου τα πολεμικά πλοία μπορούν να διέρχονται μέσα από τα χωρικά ύδατα μιας άλλης χώρας - και μάλιστα η Τουρκία τον εκμεταλλεύεται ήδη στο έπακρο, με τις γνωστές "επισκέψεις των πολεμικών της ως την Άνδρο και την Κέα. Άρα δεν είναι κατανοητό ποιος λόγος επιβάλλει τον περιορισμό της ελληνικής κυριαρχίας με αυτόν το "διάδρομο", αν και πιθανόν σε αυτό το σημείο να επιδρούν και οι απαιτήσεις άλλων ισχυρότερων κρατών για ελεύθερη ναυσιπλοϊα των πολεμικών τους σκαφών.