Γιατί αυτοί νίκησαν και εμείς ηττηθήκαμε;

ΜΕΡΟΣ ΙΙΙ - Η οχύρωση της εξέχουσας



Γράφει ο Αρματιστής

Γενικά στοιχεία περί οργανώσεως εδάφους

Ορισμένοι στρατιωτικοί αναλυτές υποστηρίζουν ότι στη σημερινή εποχή η οργάνωση εδάφους μιας αμυντικής τοποθεσίας αποτελεί ένα αναχρονισμό που επιβάλει σημαντικούς περιορισμούς στις σκέψεις και τις ενέργειες μιας στρατιωτικής δύναμης και που έχει σαν τελικό αποτέλεσμα την ήττα αυτής. Η υπόψη θεώρηση εντάσσεται στον αέναο ανταγωνισμό «θώρακος – δόρατος» και φέρει σημαντικά στοιχεία αλήθειας, αλλά και ψεύδους. Η πραγματικότητα όμως είναι ότι ακόμη και σήμερα, όλες οι στρατιωτικές δυνάμεις (παγκοσμίως) και ειδικά αυτές που αντιμετωπίζουν προβλήματα ασφάλειας, οργανώνουν το έδαφος των τοποθεσιών που κατέχουν, με τη κατασκευή διαφόρων έργων, εύρους, μεγέθους και αντοχής ανάλογα με το διαθέσιμο χρόνο και τις προβλέψεις της αμυντικής τους σχεδίασης. Ακόμη και οι χώρες που στηρίζουν την αμυντική τους ικανότητα στα πλέον σύγχρονα οπλικά συστήματα, συνεχίζουν να οχυρώνουν τις αμυντικές τους τοποθεσίες και να προστατεύουν με διάφορα έργα οχυρωτικής στρατιωτικές βάσεις, στρατόπεδα και βάσεις επιχειρήσεων σε περιοχές πολεμικών επιχειρήσεων και γενικά κρίσιμες εγκαταστάσεις.


Η κρατούσα σήμερα άποψη στον Ελληνικό Στράτο, όπως αυτή εκφράζεται μέσα από το Εγχειρίδιο Εκστρατείας (ΕΕ 100-1) «Επιχειρήσεις Χερσαίων Δυνάμεων», θεωρεί την οργάνωση εδάφους – «οχύρωση» μιας αμυντικής τοποθεσίας από τη δύναμη που έχει σαν αποστολή να αμυνθεί επ’ αυτής, απόλυτα επιβεβλημένη και αναπόσπαστο μέρος της όλης αμυντικής οργάνωσης. Και αν αυτό ισχύει σήμερα, είναι βέβαιο ότι ίσχυε με ακόμη μεγαλύτερη ένταση τη περίοδο της Μικρασιατικής εκστρατείας, την επομένη μάλιστα του πολέμου χαρακωμάτων του Μεγάλου Πολέμου.

Σκοπός της οργάνωσης εδάφους, μιας τοποθεσίας, είναι:

1.Η επαύξηση της αποτελεσματικότητας των πυρών της αμυνόμενης δύναμης.
2.Η παρεμπόδιση της αποτελεσματικότητας των πυρών του επιτιθέμενου.
3.Η διευκόλυνση των κινήσεων του αμυνομένου και η παρεμπόδιση των κινήσεων του επιτιθέμενου.

Οι παραπάνω αναφερόμενοι στόχοι της οργάνωσης εδάφους μιας τοποθεσίας είναι διαχρονικοί και κατά τη περίοδο της Μικρασιατικής εκστρατείας και με βάση και την εκ του Μεγάλου Πολέμου αποκτηθείσα εμπειρία, επιτυγχάνονταν κυρίως, με:

1.Τη κατασκευή – εκσκαφή σε δεσπόζοντα εδάφη, διαδοχικών γραμμών βαθέων χαρακωμάτων μάχης συνδεομένων μεταξύ τους δια ορυγμάτων συγκοινωνίας, σκεπάστρων προστασίας προσωπικού και υλικού, θέσεων βολής για τα πολυβόλα, πυροβολείων, παρατηρητηρίων, σταθμών διοικήσεως κλπ.
2.Την εγκατάσταση πυκνών σειρών συρματοπλεγμάτων.
3.Τη διάνοιξη οδών για τη ευχερή μετακίνηση του πυροβολικού και των εφεδρειών.
4.Τη ταφή των τηλεφωνικών γραμμών και
5.Την οργάνωση διαδοχικών προς τα πίσω αμυντικών τοποθεσιών.

Σημαντικά στοιχεία για την οργάνωση εδάφους μιας αμυντικής τοποθεσίας:

1. Ο βαθμός οργανώσεως ήταν ανάλογος του διατιθέμενου χρόνου.

2. Η εκσκαφή των χαρακωμάτων απέβλεπε στη προστασία του προσωπικού από τα πυρά όπλων ευθυτενούς τροχιάς, καθώς και στη μερική προστασία από τα πυρά του πυροβολικού. Τα χαρακώματα βεβαίως δεν προσφέρουν προστασία από τις εγκαιροφλεγείς βολές του πυροβολικού ή από βλήματα που εκρήγνυνται εντός του χαρακώματος, ή σε επαφή με αυτό.

3. Κρίσιμα χαρακτηριστικά ενός χαρακώματος, ήταν: α) Το βάθος, που έπρεπε να είναι σημαντικά μεγαλύτερο από το ύψος όρθιου ανδρός. β) Η δυνατότητα άνετης εκτέλεσης βολής από τη θέση του «ορθίως βάλλοντος». Και γ) Η κατασκευή παθητικών σκεπάστρων προστασίας ή και σκεπάστρων βομβαρδισμού, για τη προστασία του προσωπικού, των σταθμών διοικήσεως, των υλικών και των πυρομαχικών από την βολή του εχθρικού πυροβολικού. Για το προσωπικό που επάνδρωνε το πρόσθιο χαράκωμα μάχης, τα σκέπαστρα κατασκευάζονταν συνήθως στα πλευρά των τοιχωμάτων των χαρακωμάτων, ήταν δυναμικότητας 1-2 ανδρών και αποτελούσαν συγχρόνως και τους χώρους ενδιαίτησης του προσωπικού.

4. Καμιά τοποθεσία δεν ήταν (είναι) δυνατό να διατηρηθεί χωρίς σκέπαστρα προστασίας ικανής αντοχής, επειδή η συγκεντρωτική βολή του εχθρικού πυροβολικού θα είχε σαν αποτέλεσμα τρομαχτικές απώλειες στην αμυνόμενη δύναμη, σοβαρό κλονισμό του ηθικού και τελικά την εγκατάλειψη ή την απώλεια της τοποθεσίας. Ως εκ τούτου επιβαλλόταν (αι) όπως κατά τη διάρκεια της προπαρασκευής της επιθέσεως με το σφοδρό βομβαρδισμό της τοποθεσίας από το πυροβολικό, το προσωπικό να παραμένει υπό κάλυψη σε σκέπαστρα μεγάλης αντοχής.

5. Τα σκέπαστρα κατασκευάζονταν με βαθειά εκσκαφή του εδάφους και καλύπτονταν από επάλληλες σειρές κορμοξυλείας, λαμαρίνες, χώμα, πέτρες και άλλα υλικά. Μετά την άρση και μετατόπιση των πυρών υποστήριξης του πυροβολικού, οι αμυνόμενοι καταλάμβαναν τις θέσεις τους στα χαρακώματα για την απόκρουση της εφόδου του πεζικού.

6. Άλλα σημαντικά στοιχεία κατά την εκσκαφή των χαρακωμάτων ήταν ο αναβαθμός προς τη πλευρά του εχθρού επί του οποίου μπορούσε να σταθεί ο οπλίτης για να εκτελέσει βολή από τη θέση του ορθίως βάλλοντος, το αυλάκι για την απορροή των υδάτων, η υποστήριξη των τοιχωμάτων τους με κορμούς δένδρων – ξυλεία - γαιόσακους – συρματόπλεγμα και άλλα υλικά, για μεγαλύτερη αντοχή στη βολή του πυροβολικού.

7. Σε πετρώδη εδάφη όπου η εκσκαφή του εδάφους ήταν έως αδύνατη, κατασκευαζόταν διπλή ξερολιθιά σημαντικού πάχους με όσο το δυνατόν μεγάλες πέτρες (σχετική εικόνα στο ΜΕΡΟΣ Ι, από τις Τουρκικές οχυρώσεις στο Γιλντίζ Νταγκ).

Το γενικό συμπέρασμα από τις μάχες του 1ου ΠΠ είναι, ότι οι ισχυρά οργανωμένες τοποθεσίες δεν καταλαμβάνονταν, ή καταλαμβάνονταν ύστερα από συστηματικό βομβαρδισμό πυροβολικού και τη καταβολή τρομακτικού φόρου αίματος. Το υπόψη συμπέρασμα επιβεβαιώθηκε και από τις μάχες που έδωσε το καλοκαίρι του 1921 ο ΕΣ στις μάχες γύρω από τη Κιουτάχεια και πέρα του Σαγγάριου.

Υπόψη ότι και σήμερα, την εποχή των ψηφιακών ηλεκτρονικών, των κατευθυνόμενων βλημάτων, των μηχανών, καθώς και όλων των άλλων παραγόντων που χαρακτηρίζουν το σύγχρονο πόλεμο, ελάχιστα έχουν επηρεαστεί οι επιδιωκόμενοι δια της οργανώσεως του εδάφους σκοποί. Αντιθέτως, η οργάνωση εδάφους σήμερα, χαρακτηρίζεται από άλλη κλίμακα μεγεθών, είναι άλλης μορφής, στηρίζεται πάρα πολύ στα διαφόρων είδη κωλύματα και είναι πολύ μεγαλυτέρων απαιτήσεων από αυτή του 1922.

Η οχύρωση της εξέχουσας

Από τα τέλη Σεπτεμβρίου 1921 που η Μικρασιατική Στρατιά εγκαταστάθηκε στη γενική γραμμή Κίος – ανατολικά (Εσκή Σεχήρ, Σεϊντή Γαζή, Αφιόν) – νότια Αφιόν – νότια Ουσάκ – Μαίανδρος - Αιγαίο, καλύπτοντας έτσι τους ζωτικούς χώρους του Εσκή Σεχήρ, του Αφιόν και τη σιδηροδρομική γραμμή Σμύρνη – Αφιόν - Δορύλαιο. Το τεράστιο αυτό μέτωπο επιβαλλόταν να ισχυροποιηθεί άμεσα με έργα οχυρωτικής, τουλάχιστο στα πλέον ζωτικά του σημεία, προκειμένου να υπάρχει η δυνατότητα διατήρησης του σε περίπτωση Τουρκικής επίθεσης. Σημείο ιδιαίτερης σημασίας αποτελούσε η τοποθεσία που περιέβαλε το Αφιόν, στην οποία η οχύρωση επιβαλλόταν να λάβει εξαιρετική μορφή λόγω της μεγίστης τρωτότητας που παρουσίαζε.

Στο χρονικό διάστημα όμως των 10 περίπου μηνών που μεσολάβησαν από το Σεπτέμβριο του 1921 μέχρι και την 13η Αυγούστου του 1922, τα αποτελέσματα που επετεύχθησαν στο άκρως σημαντικό και κρίσιμο ζήτημα της αμυντικής ισχυροποίησης της εξέχουσας του Αφιόν, θα πρέπει να τα κρίνουμε ως μάλλον απογοητευτικά με βάση τα αναφερόμενα σε επίσημες πηγές, φωτογραφίες εποχής, τα σημερινά απομεινάρια εκείνων των οργανώσεων, καθώς και της επιρροής που άσκησαν οι υπόψη οργανώσεις στο αποτέλεσμα της αμυντικής μάχης της 13ης και 14ης Αυγούστου 1922.

Πριν προχωρήσουμε στη περιγραφή της οργάνωσης εδάφους που πραγματοποιήθηκε και στη δικαιολόγηση του παραπάνω γενικού χαρακτηρισμού, είναι αναγκαίο να παραθέσουμε ορισμένα πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία που αφορούν τις πρακτικές γνώσεις, την εμπειρία και την ικανότητα της Μικρασιατικής Στρατιάς να ισχυροποιήσει διά έργων οχυρωτικής, την πολύ εκτεταμένη αμυντική τοποθεσία στην οποία εγκαταστάθηκε και στην οποία με βάση κυβερνητικές αποφάσεις, προβλεπόταν να παραμείνει επί μακρό διάστημα και να «αμυνθεί μέχρις εσχάτων και άνευ ιδέας υποχώρησης», σε περίπτωση Τουρκικής επίθεσης.

Η προϊστορία

Μέχρι και το Σεπτέμβριο του 1921, ο Ελληνικός Στρατός δεν είχε βρεθεί στην ανάγκη να εγκατασταθεί για μακρό χρονικό διάστημα σε κάποια αμυντική τοποθεσία, την οποία θα έπρεπε να οχυρώσει, προκειμένου να καλύψει κάποιο σημαντικό ζωτικό χώρο. Ως εκ τούτου, δεν διέθετε σχεδόν καμιά πρακτική γνώση και εμπειρία στην ισχυροποίηση μιας τοποθεσίας μέσω εργασιών οργάνωσης εδάφους - οχύρωσης. Κατά βάση οι γνώσεις του ΕΣ στα αναφερόμενα ζητήματα, ήταν μάλλον θεωρητικές, στις οποίες είναι πλέον ή βέβαιο ότι είχε προστεθεί η εμπειρία από τις επιδόσεις και τις ικανότητες άλλων στρατών, από το 1912 και μετέπειτα. Η μέχρι τότε πρακτική γνώση το Ε.Σ., πήγαινε πίσω στο 1821 και στα γνωστά ταμπούρια, στα προχώματα και τους φράκτες των αγώνων για την ελευθερία του έθνους. Δηλαδή στη κατασκευή μιας μεμονωμένης ή συνεχούς ξερολιθιάς για τη προστασία του μαχητή από τις βολίδες των καρυοφυλλιών.

Τα ταμπούρια μάλιστα, φαίνεται ότι έχουν ριζώσει βαθιά στη Ελληνική στρατιωτική συνείδηση. Στο Μικρασιατικό μέτωπο, είναι έντονη η παρουσία τους. Αλλά και στα μεταγενέστερα χρόνια και αναφέρομαι στη δική μου εμπειρία από την εποχή που ήμουν μαθητής στη Σχολή Ευελπίδων (στην οποία η γενική στρατιωτική εκπαίδευση αφορούσε αποκλειστικά το πεζικό), στις ΤΑΜΣ άμυνας πιάναμε μια θέση, κατασκευάζαμε «ταμπούρια» και αυτό ήταν απόλυτα αποδεκτό. Ποτέ, μα ποτέ, δεν μπήκαμε στη διαδικασία να σκάψουμε έστω ένα απλό όρυγμα γονυπετώς βάλλοντος. Αλλά ακόμη και σχετικά πρόσφατα, στις διάφορες ασκήσεις που συμμετείχα ή παρακολούθησα, το πεζικό συνέχιζε να στήνει «ταμπούρια» ή να σκάβει ένα ρηχό λάκκο, αν και το συνηθέστερο δεν εκτελούσε καμιά εργασία οργάνωσης εδάφους. Και αυτό είναι φανερό στις φωτογραφίες και στα video που δημοσιοποιεί το ΓΕΣ από τις εκπαιδευτικές δραστηριότητες των Μονάδων. Και αν το 1921 και 1922 η οργάνωση εδάφους αφορούσε κατά πρώτο λόγο το πεζικό και κατά δεύτερο το πυροβολικό, σήμερα η ισχυροποίηση μιας αμυντικής τοποθεσίας έχει προσλάβει εντελώς άλλη μορφή και αφορά όλα τα όπλα και σώματα. Διότι η επιβιωσιμότητα όλων των μονάδων, όπλων και σωμάτων, επί, εγγύς και μακριά από την αμυντική τοποθεσία, αποτελεί το κρισιμότερο παράγοντα για την επίτευξη της νίκης. Επί του προκείμενου τώρα:

Ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897

Είναι πλέον ή βέβαιο ότι δεν έγινε οργάνωση εδάφους καμιάς αμυντική τοποθεσία.

Βαλκανικοί πόλεμοι

Στους υπόψη πολέμους ο Ε.Σ. διεξήγαγε αποκλειστικά και μόνο επιθετικές επιχειρήσεις και ως εκ τούτου δεν απαιτήθηκε, να εγκατασταθεί επί μακρό σε κάποια τοποθεσία, την οποία και να οργανώσει αμυντικά. Πιστεύω όμως, ότι οπωσδήποτε όλοι κάτι θα «αποκόμισαν» από τις μόνιμες οχυρώσεις του Σαρανταπόρου και του Μπιζανίου, αλλά πολύ περισσότερο από το εύρος και την ποιότητα των Βουλγαρικών οργανώσεων εδάφους στο Κιλκίς και στο Λαχανά, που τόσο αίμα χύθηκε για την εκπόρθηση τους. Οπωσδήποτε αποκτήθηκε σημαντική εμπειρία μετά τη λήξη των Βαλκανικών πολέμων, όταν αποφασίστηκε και εκτελέστηκε ευρεία οχύρωση με ημιμόνιμα έργα της Ελληνοβουλγαρικής μεθορίου στις περιοχές Ρούπελ, Νευροκοπίου και Καβάλας, στις εργασίες της οποίας πέρα των συνεργείων οχύρωσης του Μηχανικού, συμμετείχαν και τα Τάγματα πεζικού για τη κατασκευή των έργων εκστρατείας.

1ος Παγκόσμιος Πόλεμος - Μακεδονικό Μέτωπο

Ο Ε.Σ. χρησιμοποιήθηκε κατά το τελευταίο έτος του πολέμου και ως εκ τούτου δεν συμμετείχε στην οργάνωση εδάφους του υπόψη μετώπου. Οι Μεραρχίες του Στρατού Εθνικής Άμυνας (Αρχιπελάγους, Σερρών, Κρήτης) που συγκροτήθηκαν πρώτες, χρησιμοποιήθηκαν κυρίως σε επιθετικές επιχειρήσεις στις μάχες του Ραβινέ, του Σκρα και της Δοϊράνης. Οι Μεραρχίες του Α’ Σ.Σ. (Ι, ΙΙ και ΧΙΙΙ) που επιστρατεύθηκαν τέλη του 1917 – αρχές του 1918, διατέθηκαν στο μέτωπο του Στρυμόνα και εγκαταστάθηκαν σε τοποθεσίες που ήδη είχαν οργανωθεί από τους Βρετανούς. Μετά το τέλος της μάχης του Σκρα οι Μεραρχίες του ΣΕΑ ασχολήθηκαν με την οχύρωση της τοποθεσίας που κατέλαβαν (με μέτωπο προς βορρά) και ως εκ τούτου απέκτησαν σχετική εμπειρία. Σύντομα όμως αντικαταστάθηκαν από Μεραρχίες που δεν έλαβαν μέρος στην επίθεση. Οι Μεραρχίες ΙΙΙ, ΙV και ΧΙV που επιστρατεύθηκαν τελευταίες δεν είχαν ουσιαστική συμμετοχή στις επιχειρήσεις διασπάσεως του μετώπου. Σε κάθε περίπτωση όμως, όλες οι Μεραρχίες ήρθαν σε επαφή και με τις αμυντικές οργανώσεις των συμμάχων που έφεραν τη σφραγίδα του Δυτικού Μετώπου, αλλά και με τις αντίστοιχες των Βουλγάρων εναντίον και των οποίων αγωνίστηκαν σε σημαντικές και αιματηρές μάχες για τη κατάληψη ισχυρά οργανωμένων τοποθεσιών όπως αυτές του Σκρα και της Δοϊράνης και ως εκ τούτου θα αποκόμισαν χρήσιμη γνώση. Είναι χαρακτηριστική η έκπληξη και ο θαυμασμός που εκφράζει για τις Βουλγαρικές οργανώσεις ο Λοχαγός Κλεάνθης Μπουλαλάς (στην ιστορία του 2ου Συντάγματος Πεζικού που συνέγραψε), όταν το Σύνταγμά του παρέλαβε από τους Βούλγαρους δύο οχυρά στη (περιοχή Σιδηροκάστρου Σερρών). Αναφέρει σχετικά:

Στις 20 Σεπτεμβρίου 1918 … το Σύνταγμα προχώρησε και κατέλαβε … τα οχυρά Νιχόρ και Τούμπιτσα (Νέος Σκοπός Σερρών), τα οποία οι Βούλγαροι έπρεπε να εγκαταλείψουν με βάση τη στρατιωτική σύμβαση που είχε γίνει ….. . Μια περιοδεία στα χαρακώματα μας δίνει την εικόνα της τεράστιας οργανώσεως που ‘χαν οι Βούλγαροι στον υποτομέα εκείνο. Το Νιχόρ και η Τούμπιτσα με τα διπλά χαρακώματα, τα διπλά συρματοπλέγματα, τα τεχνητά έλη, τα βαθύτατα (5-7 μέτρων) αμπρί, τους άπειρους σκαμμένους δρόμους συγκοινωνίας είχαν γίνει σωστά φρούρια απόρθητα. Η σιδηροδρομική γραμμή είχε γίνει ένα απέραντο αμπρί. Όλα τα δένδρα που άφθονα ήσαν άλλοτε στη περιφέρεια, είχαν κοπή για να χρησιμεύσουν οι κορμοί τους στην οχύρωση. Και μαζί μ’ όλα αυτά, σ’ όλη τη γραμμή τους είχαν προετοιμάσει πολλά πυροβολεία για να τοποθετούν τα πυροβόλα τους όταν ήταν ανάγκη. Τότε είδαμε πόσος άνισος ήταν ο αγώνας που κάναμε και στον οποίο την έλλειψη της ειδικής μας οχύρωσης αναπλήρωνε η ανδρεία του φαντάρου. Σταθήκαμε όμως τυχεροί γιατί αν γινόταν η επίθεση που είχε σχεδιαστεί, θα πληρώναμε πολύ ακριβά τη κατάληψη του Νιχόρ και της Τούμπιτσας».

Μικρασιατική Εκστρατεία

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τη Μικρασιατική εκστρατεία κλήθηκε να αντιμετωπίσει ένα αντίπαλο ο οποίος επέδειξε αξιόλογη ικανότητα στη ισχυροποίηση αμυντικών τοποθεσιών. Ικανότητα που απέκτησε από προηγούμενες μάχες και εκστρατείες, όπως είναι αυτές που δόθηκαν στη Καλλίπολη, στο Καύκασο και στη Παλαιστίνη. Οι μάχες περί το Εσκή Σεχήρ τη Κιουτάχεια και την Άγκυρα αποτελούν ζωντανή μαρτυρία της ικανότητας του Τουρκικού στρατού στην επιλογή ισχυρών αμυντικών τοποθεσιών και στην υποδειγματική οργάνωση αυτών με έργα εκστρατείας. Ήδη από το πρώτο Μέρος του παρόντος κειμένου, έγινε εκτενής αναφορά στις οχυρωμένες τοποθεσίες ανατολικά του Σαγγάριου, οι οχυρώσεις των οποίων αν και κατασκευάστηκαν σε διάστημα ενός μηνός, είχαν μεγάλη έκταση, κάλυπταν αλλεπάλληλες γραμμές και τοποθεσίες, ήσαν μεγάλης αντοχής και το ίχνος τους συνεχίζει να διακρίνεται ακόμη πολύ καθαρά.

Τελικά, ο Ελληνικός Στρατός μέχρι και το Σεπτέμβριο του 1921, ακόμη δεν είχε απαιτηθεί να «σκάψει» και μάλλον δεν γνώριζε και πως γινόταν αυτό και νομίζω ότι η αρχική φωτογραφία της ανάρτησης αποτελεί αψευδή μαρτυρία της άποψης μου.

Οι πληροφορίες αναφορικά με τη μορφή, την έκταση, τη ποιότητα και την αντοχή των έργων οργάνωσης του εδάφους - οχύρωσης που εκτελέστηκαν στο Μικρασιατικό μέτωπο κατά τη περίοδο 1921 – 1922 είναι ελάχιστες, αποσπασματικές και προέρχονται κυρίως από φωτογραφικό υλικό της εποχής, από την επίσημη ιστορία της ΔΙΣ/ΓΕΣ και από την εικόνα που παρέχει το Google Earth, όπου μπορούμε να διακρίνουμε σε ορισμένες περιοχές, τα υπολείμματα της οχύρωσης που εκτελέστηκε.

Φωτογραφικά αρχεία

Όλες οι διαθέσιμες φωτογραφίες από το αρχείο της ΕΡΤ, το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ), το αρχείο του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος» κ.α., φανερώνουν ότι τα έργα οχύρωσης που εκτελέστηκαν αποτελούσαν μια μετεξέλιξη των «ταμπουριών» των αγώνων της Εθνικής Επανάστασης του 1821 και δεν είχαν λάβει υπόψη τους τα διδάγματα του 1ου ΠΠ και του Μακεδονικού μετώπου, καθώς και τους μέχρι τότε αγώνες του Ε.Σ. εναντίον ισχυρά οργανωμένων τοποθεσιών που είχαν στοιχίσει άφθονο αίμα για την εκπόρθησή τους.

Από τις υπάρχουσες φωτογραφίες είναι απόλυτα φανερό ότι η ποιότητα της εκτελεσθείσας οχύρωσης ήταν ιδιαίτερα χαμηλής αξίας, μικρής αντοχής, ευάλωτη στο συγκεντρωτικό βομβαρδισμό από το εχθρικό πυροβολικό και δεν παρείχε ουσιαστική προστασία στο αμυνόμενο προσωπικό. Ελάχιστα είναι τα παραδείγματα οργανώσεων που εμφανίζουν κάποια σχετική αντοχή. Συγκρινόμενες δε και εξεταζόμενες με τις αντίστοιχες των Τούρκων στο Σαγγάριο, με βάση την εικόνα που δίνει το Google Earth, οι Ελληνικές «πολύ απλά δεν υπάρχουν».

Σχεδόν στο σύνολό τους οι φωτογραφίες παρουσιάζουν μία εκσκαφή το πολύ μέχρι το ύψος του ισχίου και στη συνέχεια τη προσθήκη στο προς τον εχθρό χείλος της εκσκαφής, ενός τοίχου από ξερολιθιά προκειμένου έτσι να δοθεί το αναγκαίο «βάθος». Η υπόψη μορφή οχύρωσης αποτελεί μάλλον «Ελληνική ευρεσιτεχνία» και δεν παρέχει καμιά απολύτως προστασία απέναντι στη συγκεντρωτική βολή του πυροβολικού, επειδή αφ’ ενός από την εκτόνωση των εκρήξεων διαλύεται η ξερολιθιά και εκτοξεύονται πέτρες προς κάθε κατεύθυνση τραυματίζοντας το εντός των χαρακωμάτων προσωπικό, αφ’ ετέρου η προστασία του προσωπικού από τα βλήματα που εκρήγνυνται πίσω από της ξερολιθιά, είναι μειωμένη έως ανύπαρκτη.

Από κάποιες φωτογραφίες που είναι διαθέσιμες στο panoramio και στις οποίες εικονίζονται τα υπολείμματα από τις οχυρώσεις στο Κ.Α. Τιλκί Κιρί Μπελ, είναι φανερό ότι είχε γίνει ευρεία χρήση ξερολιθιάς. Είναι πλέον ή βέβαιο ότι ο όγκος της πέτρας από κάπου αλλού θα είχε μεταφερθεί και εύλογα δημιουργείται η απορία για το εάν το αποτέλεσμα του αμυντικού αγώνα στο Τιλκί Κιρί Μπελ θα μπορούσε να ήταν διαφορετικό, στη περίπτωση που η προσπάθεια που καταβλήθηκε για τη μεταφορά της πέτρας και τη κατασκευή της ξερολιθιάς, καταβαλλόταν για την εκσκαφή βαθέων χαρακωμάτων και σκεπάστρων αντοχής(;). Σχετική εικόνα από τα υπολείμματα της οχύρωσης στο Τιλκί Κιρί Μπελ, έχει αναρτηθεί στο ΜΕΡΟΣ ΙΙ.

Όσο και αν έψαξα, πουθενά αλλού δεν μπόρεσα να βρω κάτι που να προσομοιάζει με τη γενική μορφή των Ελληνικών οργανώσεων. Πουθενά αλλού, ούτε στο δυτικό μέτωπο, ούτε στο Μακεδονικό, ούτε και στις Τουρκικές οχυρώσεις στη Καλλίπολη, στη Παλαιστίνη ή στη Μικρά Ασία δεν προσέθεταν ξερολιθιά εμπρός από τα χαρακώματα. Γαιόσακους, ναι. Ταμπούρια πουθενά. Και πουθενά αλλού δεν συναντώνται τόσα ρηχά και ευάλωτα χαρακώματα.

Ένα άλλο στοιχείο που προκύπτει από τα φωτογραφικά αρχεία, είναι ότι πουθενά δεν εμφανίζονται σκέπαστρα βομβαρδισμού. Δεν υποστηρίζω ότι δεν κατασκευάστηκαν σκέπαστρα, αλλά είναι εντυπωσιακό ότι δεν υπάρχει ούτε μια φωτογραφία τέτοιων οργανώσεων. Αν συνδυάσουμε όμως τη ποιότητα και την αντοχή των χαρακωμάτων (που ήδη αναφέραμε) με τα δυσμενή αποτελέσματα για τα Ελληνικά όπλα που είχε η συγκεντρωτική βολή του Τουρκικού βαρέως πυροβολικού επί των οργανώσεων των Κ.Α. Τιλκί Κιρί Μπελ και Καμελάρ, μπορούμε να βγάλουμε σημαντικά συμπεράσματα για την αντοχή των σκεπάστρων που ενδεχομένως είχαν κατασκευαστεί.

Εστιάζω τη προσοχή στα ως άνω αναφερόμενα Κ.Α., επειδή εκεί εφαρμόστηκε η Κυρία προσπάθεια της 1ης Τουρκικής Στρατιάς και ακριβώς μπροστά από αυτά τάχθηκαν τα πυροβόλα των Συνταγμάτων Βαρέως Πυροβολικού (18, 19 και 25) των Σωμάτων Στρατού που έλαβαν μέρος στην επίθεση της 13ης και 14ης Αυγούστου.

Το τελικό συμπέρασμα από τις υπάρχουσες φωτογραφίες είναι, ότι σε κανένα σημείο της αμυντικής τοποθεσία της Μικρασιατικής Στρατιάς και ειδικότερα στο νότιο σκέλος της εξέχουσας, δεν επιτεύχθηκε ούτε κατ’ ελάχιστο το επίπεδο οχύρωσης του 1ου ΠΠ, αλλά ούτε και αυτό που πέτυχαν οι Τούρκοι στη Κοβαλίτσα, στη Κιουτάχεια και στην Άγκυρα. Οι φωτογραφίες που συνοδεύουν την ανάρτηση, νομίζω ότι επιβεβαιώνουν το γενικό συμπέρασμα.

Επίσημες πηγές – Google Earth

Η πλέον επίσημη πηγή είναι οι εκδόσεις της ΔΙΣ/ΓΕΣ, στις οποίες οι παρεχόμενες πληροφορίες αναφορικά με την οχύρωση του Μικρασιατικού μετώπου είναι πενιχρότατες και σε γενικές γραμμές είναι οι ακόλουθες:

Στα σχεδιαγράμματα επιχειρήσεων, φαίνεται ότι όλη η γραμμή του μετώπου και ειδικά τα Κέντρα Αντιστάσεως, είχαν οχυρωθεί και μάλιστα σε ορισμένα σημεία με δύο ή και τρεις σειρές χαρακωμάτων.

Δεύτερη τοποθεσία μέχρι και την ανάληψη της διοίκησης της Στρατιάς από το στρατηγό Χατζανέστη δεν είχε επιλεχθεί και πολύ περισσότερο δεν είχε οργανωθεί. Επί του σημείου αυτού είναι άκρως διαφωτιστική η επίσημη ιστορία της ΔΙΣ/ΓΕΣ, όπου στο τόμο «Υποχωρητικοί αγώνες Α’ και Β’ Σωμάτων Στρατού», σελ 20, αναφέρεται σχετικά:
«Πάντα τα σχέδια ενεργείας προέβλεπαν άμυνα πάση θυσία επί της πρώτης οχυρωμένης τοποθεσίας, της μοναδικής άλλωστε τοιαύτης …».

Στα σχεδιαγράμματα φαίνεται μερική οχύρωση μιας δεύτερης τοποθεσίας χαμηλά στη κοιλάδα του ποταμού Ακάρ, που έβαινε παράλληλα του ποταμού. Η υπόψη τοποθεσία σχεδιάστηκε μετά την ανάληψη της αρχιστρατηγίας από το Χατζανέστη και οργανώθηκε με χαρακώματα γονυπετώς βάλλοντος, προκειμένου να καταδεικνύεται η θέση της.

Τομέας Ι Μεραρχίας

Επί της κυρίας γραμμής αντιστάσεως στο Τομέα της Ι Μεραρχίας, αναφέρεται (ιστορία ΔΙΣ/ΓΕΣ), ότι είχαν κατασκευαστεί χαρακώματα ορθίως βάλλοντος, σε ορισμένα σημεία σε 2 και 3 σειρές, σκέπαστρα βομβαρδισμού, ορύγματα συγκοινωνίας, πυροβολεία, παρατηρητήρια, αποθήκες πυρομαχικών και σταθμοί διοικήσεως. Η υπόψη γραμμή καλυπτόταν από συρματοπλέγματα ενός και σε ορισμένα σημεία δύο πασάλων. Τα αναφερόμενα επιβεβαιώνονται από τα σωζόμενα υπολείμματα των οργανώσεων στα πολύ σημαντικά Κ.Α., Τιλκί Κιρί Μπελ και Χασάν Μπελ, όπως αυτά φαίνονται στις δορυφορικές εικόνες του Google Earth.

Το Κέντρο Αντιστάσεως Χασάν Μπελ

Στο ύψωμα Χασάν Μπελ ή Cigiltepe κατά τους Τούρκους, το ίχνος της οχύρωσης του ομώνυμου Κ.Α. διακρίνεται ακόμη και σήμερα πάρα πολύ καθαρά, καθαρότερα από οπουδήποτε άλλου στο Μικρασιατικό μέτωπο και αποδεικνύει μια πολύ εξαιρετική και επιμελημένη οργάνωση με 2 και 3 σειρές χαρακωμάτων. Ίσως αυτό να μην είναι τυχαίο, με το ότι οι εκεί αμυνόμενες δυνάμεις του 5ου Δυτικοθεσσαλιώτικου Συντάγματος ΠΖ, που αποτελούνταν από το Ι/5 Τάγμα, που στη συνέχεια ενισχύθηκε και από το ΙΙ/5 Τάγμα υπό το Χαράλαμπο Κατσιμήτρο (ο οποίος ανέλαβε τη διοίκηση όλων των εκεί αμυνομένων δυνάμεων), κράτησαν σταθερά τις θέσεις του μέχρι και την 1430 ώρα της 14ης Αυγούστου που η Ι Μεραρχία διέταξε τη σύμπτυξη όλων των δυνάμεων της, εξ αιτίας της κατάρρευσης του Τιλκί Κιρί Μπελ.

Ο διοικητής της 57 Τουρκικής Μεραρχίας που ενεργούσε για τη κατάληψη του Χασάν Μπελ, λόγω της αποτυχίας της Μεραρχίας του, αυτοκτόνησε (μνημείο του έχει ανεγερθεί επί του υψώματος).

Το Κ.Α. Τιλκί Κιρί Μπελ

Στο Κ.Α. Τιλκί Κιρί Μπελ, ή Tinaztepe, από το ίχνος της οχύρωσης που διακρίνεται αχνά στο Google Earth, διαπιστώνεται ότι είχε γίνει μιας πολύ μεγάλης έκτασης οχυρωτική εργασία, σε μέτωπο περίπου 3 χλμ, που περιελάμβανε 2 και 3 σειρές χαρακωμάτων (σε ορισμένα σημεία περιμετρικής άμυνας), που συνδέονταν μεταξύ τους με ορύγματα συγκοινωνίας. Είχαν οχυρωθεί τρεις διακεκριμένοι μαστοί με τα ονόματα «ΚΙΤΡΙΝΙΑΡΗ», «ΑΣΒΕΣΤΑ» ΚΑΙ «ΚΟΛΙΟΠΟΥΛΟΥ», που αποτελούσαν και Σημεία Στηρίγματος (Σ.Σ.). Φαίνεται όμως ότι και εδώ η Ελληνική «ευρεσιτεχνία» των εκτεταμένων «ταμπουριών» έλαμψε.

Σε έδαφος όμως γαιώδες (όπως φαίνεται σε 3 φωτογραφίες του panoramio), δεν έγινε εκσκαφή (ή έγινε μερική εκσκαφή) αλλά κατασκευάστηκαν μακριές μάντρες, οι οποίες βεβαίως συντρίφτηκαν, κατέρρευσαν και διαλύθηκαν από το σφοδρό βομβαρδισμό του Τουρκικού βαρέως πυροβολικού, προκαλώντας ασφαλώς βαρειές απώλειες στους αμυνόμενους και επιφέροντας πλήρη κλονισμό του ηθικού τους.

Είναι σημαντικό όμως να δούμε τους λόγους της πολύ ταχείας κατάληψης του Τιλκί Κιρί Μπελ από τους Τούρκους, ή μάλλον της εγκατάλειψής του από τους υπερασπιστές του:

1. Το Τιλκί Κιρί Μπελ κατεχόταν από το Ι/49 Τάγμα του 49 Συντάγματος, παλαιότερα Σύνταγμα Μετόπισθεν, μικρής μαχητικής αξίας, που το επάνδρωναν άνδρες παλαιών κλάσεων και που αναφέρεται ότι είχε στασιάσει δύο φορές στο παρελθόν.

2. Εναντίον του υπόψη Κ.Α. επιτέθηκε η 15 Τουρκική Μεραρχία, η οποία μαζί με τις 23, 11 και 5, αποτελούσαν τις Μεραρχίες της Κυρίας Προσπάθειας.

3. Η επίθεση υποστηρίχθηκε από το πυροβολικό α) Της 15 Μεραρχίας, ενισχυμένο μάλλον και από τα πυρά κάποιων από των εφεδρικών Μεραρχιών, ίσως της 3ης Μεραρχίας. β) Από το Σύνταγμα Βαρέως ΠΒ του Ι Σ.Σ. εκ 2 Μοιρών, αποτελούμενο από 3 πυροβόλα των 120 και 12 οβιδοβόλα των 150 και 4 όλμους των 150. γ) Από το Σύνταγμα Βαρέως ΠΒ του V Σ.Σ. Ιππικού αποτελούμενο από 9 πυροβόλα των 120, 12 οβιδοβόλα των 150 και 4 όλμους των 150. («Η Μικρασιατική Ήττα», Κ. Κανελλόπουλος)

4. Ο συγκεντρωτικός βομβαρδισμός του Κ.Α. άρχισε την 0430 ώρα της 13ης Αυγούστου και είχε διάρκεια πλέον των 2 ωρών.

5. Την 0630 καταλήφθηκε ο λόφος Ασβεστά ενώ συνεχιζόταν ο βομβαρδισμός των άλλων δύο λόφων.

6. Λίγο αργότερα «λόγω της σφοδρότητας της Τουρκικής επιθέσεως και των αποτελεσμάτων του καταιγιστικού πυρός του εχθρικού πυροβολικού (απώλειες και ηθικό), το αμυνόμενο επί της τοποθεσίας Ι/49 Τάγμα κλονίστηκε και εγκατέλειψε ολόκληρο το Κ.Α.» (ΔΙΣ/ΓΕΣ).

Κατόπιν όλων των αναφερόμενων, εύλογα μπορεί να υποτεθεί ότι αν οι οχυρώσεις του Τιλκί Κιρί Μπελ δεν αποτελούνταν από «ταμπούρια», αλλά από βαθιά χαρακώματα και σκέπαστρα μεγάλης αντοχής, κατασκευασμένα με βάση τους κανόνες της οχυρωτικής, πιθανό, μάλλον, να μη το εγκατέλειπε η φρουρά του, ή να μη καταλαμβανόταν τόσο σύντομα.

Κατηγορείται απ’ όλους το 49 Σύνταγμα (και εγώ έχω γράψει σχετικά), ότι ήταν αποκλειστικά (και μόνο αυτό) υπεύθυνο για τη κατάρρευση της αμυντικής τοποθεσίας του Α’ Σ.Σ.. Αλλά πόση αλήθεια μπορεί να κρύβει αυτή η κρίση; Μήπως το 49 Σύνταγμα ΠΖ αποτέλεσε το άλλοθι της γενικής αποτυχίας των ανωτάτων διοικήσεων; Πόση αλήθεια μπορεί να κρύβει η φράση του Κ. Κανελλόπουλου: «εγκατέλειπεν άνευ αγώνος, άνευ βολής τυφεκίου, σχεδόν εν επονειδίστω φυγή από της 7ωρ την οχυράν ταύτην θέσιν»;

Αλήθεια, ποιοι είναι αυτοί που μπορούν να αντέξουν δίωρο βομβαρδισμό από 40 βαριά πυροβόλα καλυπτόμενοι πίσω από μάντρες;;;

Και ο χαρακτηρισμός της επονείδιστης φυγής, αποδίδεται σε ολόκληρο το 49 Σύνταγμα, μολονότι το ΙΙΙ/49 Τάγμα που αμυνόταν στο Κ.Α. Κιλίτς Αρσλάν Μπελ διατήρησε τις θέσεις του μέχρι τη 1330 ώρα της 14ης Αυγούστου. Αλλά και το Ι/49 Τάγμα που εγκατέλειψε το Τιλκί Κιρί Μπελ την 0700 ώρα, στη συνέχεια ανασυγκροτήθηκε και μαζί με τα ΙΙ/49, Ι/4, ΙΙΙ/22 Τάγματα συμμετείχε την 1330 ώρα στην αντεπίθεση για ανακατάληψη του Κ.Α.. Το Τιλκί Κιρί Μπελ ανακαταλήφθηκε και διατηρήθηκε μέχρι την 1300 ώρα της επομένης, οπότε και κατέρρευσε πλήρως.

Αποτελεί αξίωμα όμως, ότι καμιά στρατιωτική δύναμη, ακόμη και αυτή που διαθέτει εξαιρετική μαχητική ικανότητα και υψηλό ηθικό, δεν μπορεί να αντέξει σε σφοδρό βομβαρδισμό πυροβολικού, χωρίς να διαθέτει ισχυρή κάλυψη. Και το Ι/49 Τάγμα, φαίνεται ότι μάλλον δεν διέθετε.

Κ.Α. Κιλίτς Αρσλάν Μπελ και Σ.Σ. Καγιαντιμπί

Δεν διατίθενται πληροφορίες περί της αμυντικής τους οργάνωσης, αλλά ούτε και αναγνωρίζονται υπολείμματα από τις οχυρώσεις τους, στο Google Earth. Ίσως κάτι ελάχιστο στο Σ.Σ. του Καγιαντιμπί. Είναι χρήσιμο όμως να παρατηρήσουμε για άλλη μια φορά (και να μη το ξεχνάμε), ότι από το μεν «ΚΕΝΟ» του Τσάϊ Χισάρ πέρασε το V Σώμα Ιππικού εκ των 3 Μεραρχιών, στο δε «ΚΕΝΟ ΤΟΥ ΚΑΓΙΑΝΤΙΜΠΙ» των 8 χλμ σε ευθεία γραμμή μεταξύ του αριστερού του Τιλκί Κιρί Μπελ και του δεξιού του Κ.Α. Καμελάρ, οι Τούρκοι ώθησαν 2 Μεραρχίες (την 23 και την 11). Και γράφω «ΚΕΝΟ 8 χλμ», επειδή στο χώρο αυτό υπήρχε ένα Σ.Σ. δυνάμεως Λόχου (δηλαδή τίποτε).

Τομέας IV Μεραρχίας

Για τον υπόψη τομέα δεν παρέχονται πληροφορίες από τις εκδόσεις της ΔΙΣ αναφορικά με την οργάνωση εδάφους που είχε εκτελεστεί. Στη δορυφορική επισκόπηση του Google Earth, σε κανένα σημείο του τομέα δεν διακρίνεται το ίχνος των οχυρώσεων και αυτό δείχνει «κάτι», όσο αφορά την αξία της οχύρωσης. Σε ορισμένα σημεία του Κ.Α. Καμελάρ και με βάση το σχεδιάγραμμα της ΔΙΣ/ΓΕΣ, το ίχνος της οχύρωσης εικάζεται. Από το διαθέσιμο φωτογραφικό υλικό, αρκετές είναι οι φωτογραφίες που αφορούν τον τομέα Της IV Μεραρχίας και οι περισσότερες δείχνουν οργανώσεις αποτελούμενες από «ταμπούρια». Επίσης υπάρχουν και ορισμένες φωτογραφίες από υπολείμματα οχυρώσεων τύπου «ταμπούρια», στο Κ.Α. Καμελάρ.

Περισσότερες όμως πληροφορίες για τις οργανώσεις στον υπόψη τομέα και ειδικά για αυτές του Κ.Α. Καμελάρ, αντλούμε από τα αποτελέσματα που είχε επ’ αυτών ο σφοδρός βομβαρδισμός του Τουρκικού πυροβολικού. Αναφέρεται σχετικά:

«Από την 0500 το καταιγιστικό πυρ του Τουρκικού πυροβολικού, που υπολογίστηκε σε 30 βαρέα πυροβόλα και 40 ορειβατικά ΣΚΟΝΤΑ, συγκεντρώθηκε επί του Μαύρου Βράχου, του Σημείου Στηρίγματος (Σ.Σ.) Μπέλμα και της θέσης Μάτι, καθώς και επί των θέσεων του φίλιου πυροβολικού. Τέτοια ήταν η σφοδρότητα και η ακρίβεια της βολής ώστε εντός ελάχιστου χρόνου τα χαρακώματα της θέσης Μάτι ανασκάφηκαν τελείως και ο κατέχων αυτά 1/35 Λόχος αποδεκατίστηκε».

Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία, το πυροβολικό που υποστήριξε την επίθεση των 5ης και 11ης Τουρκικών Μεραρχιών εναντίον του Κ.Α. Καμελάρ και του ΚΕΝΟΥ μεταξύ Ι και IV Μεραρχιών το αποτελούσαν:

• Το Σύνταγμα Βαρέως ΠΒ του ΙV Σ.Σ. αποτελούμενο εκ 2 Μοιρών με 4 πυροβόλα και 14 οβιδοβόλα των 150 («Η Μικρασιατική Ήττα», Κ. Κανελλόπουλος).
• Τα Συντάγματα ΠΒ των 5ης και 11ης Μεραρχιών, με βασική σύνθεση 12 πυροβόλων κατά Σύνταγμα, εκ των οποίων 6 ορειβατικά και 6 πεδινά (σύνολο 24 πυροβόλα).
• Μέρος ή και το σύνολο του ΠΒ της 12ης εφεδρικής Μεραρχίας του ΙV Σ.Σ. (12 πυροβόλα) που εισήλθε και αυτή στον αγώνα και μέρος του ΠΒ των Μεραρχιών του εφεδρικού ΙΙ Σ.Σ..
• Σημείωση: Επειδή τα 3 Συντάγματα Βαρέως ΠΒ είχαν ταχθεί εμπρός από τα Κ.Α. Τιλκί Κιρί Μπελ και Καμελάρ, και λόγω του μεγάλου βεληνεκούς των Τουρκικών πυροβόλων, είναι βέβαιο ότι το σύνολο των πυρών τους, μπορούσε να μεταφερθεί σε ένα μόνο Κ.Α..

«Η προπαρασκευή του Τουρκικού ΠΒ διήρκεσε μέχρι την 0600, οπότε αλλεπάλληλα κύματα Τουρκικού ΠΖ καλυπτόμενα από πυκνό νέφος καπνού εκ των διαρρήξεων των εχθρικών βλημάτων εμφανίστηκαν προελαύνοντα εναντίον του Σ.Σ. Μπέλμα. Την 0645 ώρα καταλήφθηκε ο Μαύρος Βράχος και η θέση Μάτι. Οι αμυνόμενοι, όσοι διασώθηκαν, υποχώρησαν στη δεύτερη γραμμή αντιστάσεως».

Είναι εύλογο λοιπόν να συμπεράνουμε ότι για να καταληφθούν εντός ελαχίστου χρόνου ο Μαύρος Βράχος και η πρώτη γραμμή αντιστάσεως του ενός εκ των δύο Σημείων Στηρίγματος του Καμελάρ, καθώς να αποδεκατιστεί ολόκληρος ο αμυνόμενος επί του Σ.Σ. Λόχος, μάλλον δεν θα είχαν κατασκευαστεί σκέπαστρα βομβαρδισμού, ή αν υπήρχαν, αυτά θα ήσαν ελαττωμένης αντοχής και ως εκ τούτου δεν άντεξαν στον εχθρικό βομβαρδισμό.

Η παραπάνω διαπίστωση μπορεί να θεωρηθεί βεβαιότητα και από το σύνολο των απωλειών που υπέστη το Ι/35 Τάγμα που αμυνόταν επί του Καμελάρ μέχρι την 0900 ώρα. Σύμφωνα λοιπόν με την αναφορά που υπέβαλε την 0900 στο 35 Σύνταγμα ο Λοχαγός Ανδρεάδης, που αν και τραυματίας είχε παραλάβει την διοίκηση του Τάγματος από το βαριά τραυματισθέντα Λοχαγό Ζήση, που και αυτός είχε αντικαταστήσει το βαρύτατα τραυματισθέντα διοικητή του Τάγματος Ταγματάρχη Τζόκα, οι απώλειες του Τάγματος ύστερα από αγώνα 4 ωρών ανέρχονταν σε νεκρούς, αξιωματικούς 5 και οπλίτες 261. Οι αναφερόμενες απώλειες και ασφαλώς δεν προήλθαν από σφαίρες, αλλά από το σφοδρό βομβαρδισμό της τοποθεσίας από το Τουρκικό πυροβολικό και την ανεπάρκεια της γενομένης οχύρωσης να προστατεύσει αποτελεσματικά το αμυνόμενο προσωπικό. Και η ανεπάρκεια αυτή λογικά θα οφειλόταν στα ευάλωτα χαρακώματα – ταμπούρια και στη μειωμένη αντοχή των υπαρχόντων σκεπάστρων βομβαρδισμού, ή και την απουσία σκεπάστρων. Τέτοιου μεγέθους απωλειες και μάλιστα σε τόσο λίγο χρόνο, με κανένα άλλο τρόπο δεν μπορεί να δικαιολογηθεί. (Σημείωση: Τελικά τη διοίκηση του Ι/35 Τάγματος παρέλαβε ο τελευταίος εναπομείνας Λοχαγός, ονόματι Βογιώτης Λάζαρος, που και αυτός φονεύθηκε το πρωί της 14ης).

Παρά τις σημαντικές απώλειες, το Ι/35 τάγμα δεν εγκατέλειψε το Καμελάρ. Υποχώρησε στη δεύτερη γραμμή αντιστάσεως και συνέχισε τον αγώνα. Από την 1030 ώρα επενέβη τμηματικά στον αγώνα και το Απόσπασμα της ΧΙΙΙ Μεραρχίας, ο διοικητής του οποίου Συνταγματάρχης Πλαστήρας ανέλαβε τη διοίκηση όλων των αμυνομένων επί του Καμελάρ δυνάμεων.

Διαπιστώσεις

Στο νότιο σκέλος της εξέχουσας του Αφιόν επελέγη μια άκρως μειονεκτική αμυντική τοποθεσία, που στερούταν παντελώς βάθους για τη διεξαγωγή ελαστικής άμυνας.

Στο τομέα της IV Μεραρχίας και εγγύτατα αυτής, το κατεχόμενο από τον εχθρό έδαφος ανερχόταν συνεχώς προς νότο και κυριαρχούσε ολόκληρης της αμυντικής τοποθεσίας των Ι και IV Μεραρχιών, παρέχοντας εις τον αντίπαλο πολύ σημαντικά πλεονεκτήματα για τις μελλοντικές του ενέργειες.

Η τοποθεσία στο δεξιό της IV Μεραρχίας, όπου και το Κ.Α. Καμελάρ, αντί να κατευθύνεται δυτικά προκειμένου να συνδεθεί με το αριστερό της Ι, στρεφόταν προς βορειοδυτική κατεύθυνση απομακρυνόμενο από αυτό. Κατ’ αυτό τον τρόπο είχε δημιουργηθεί ένα μεγάλο κενό μεταξύ των δύο Μεραρχιών, σε έδαφος που κατερχόταν προς τη πεδιάδα.

Το οχυρωτικό έργο που εκτελέστηκε στην υπόψη τοποθεσία, σε χρονικό διάστημα 10 μηνών περίπου, από τα στοιχεία που είναι διαθέσιμα, κρίνεται επιεικώς ως ανεπαρκές και ξεπερασμένο για την εποχή του (παρά τη πολύ σημαντική προσπάθεια που είχε καταβληθεί από τις μονάδες), με αποτέλεσμα οι οχυρώσεις να συντριβούν από το μαζικό βομβαρδισμό του Τουρκικού βαρέως πυροβολικού. Η ανεπάρκεια των οργανώσεων και η καταστροφή τους από το Τουρκικό ΠΒ, είχε σαν αποτέλεσμα τρομακτικές απώλειες στο προσωπικό και ανεπανόρθωτο κλονισμό του ηθικού του.

Η Τουρκική ηγεσία, ορθώς εκτιμώντας τη τρωτότητα του νοτίου σκέλους της εξέχουσας και ειδικά του σημείου συνδέσμου των Ι και IV Μεραρχιών, καθώς και την ευμενή εξέλιξη που θα είχε για τη συνέχεια των επιχειρήσεων της τυχόν διάρρηξη στο υπόψη σημείο, επέλεξε αυτό για την εφαρμογή της Κυρίας Προσπάθειάς της και προς τα εκεί ώθησε 4 από τις 7 Μεραρχίες που χρησιμοποίησε σε Α’ κλιμάκιο, την επίθεση των οποίων υποστήριξε με το σύνολο του βαρέως πυροβολικού της.

Επίλογος

Κανένας δεν μπορεί να υποστηρίξει ότι η μειονεκτική αμυντική τοποθεσία που επελέγη στο νότιο σκέλος της εξέχουσας του Αφιόν και ειδικότερα στο τομέα της IV Μεραρχίας, καθώς και οι ασθενείς και προβληματικές οχυρώσεις που ανεγέρθησαν, ήταν η αιτία της επιτευχθείσας διάρρηξης από τις Τουρκικές δυνάμεις. Η ήττα ήταν αποτέλεσμα πολύ περισσότερων παραγόντων, που ορισμένοι από αυτούς, κατά καιρούς έχουν αναφερθεί και περιγραφεί σε αυτό το χώρο. Είναι βέβαιο όμως και ιστορικά αναμφισβήτητο, ότι φύσει και τέχνη ισχυρές αμυντικές τοποθεσίες, που επανδρώνονται από ψυχωμένες δυνάμεις, πολύ δύσκολα καταλαμβάνονται. Και οι δυνάμεις που αμύνθηκαν στα οχυρώματα στο νότιο σκέλος του Αφιόν, ήταν ψυχωμένες. Ακόμη και αυτές του Ι/49 Τάγματος.

Κάτω από τα υπολείμματα των ταμπουριών που ακόμη διατηρούνται σε εκείνες τις κορυφές του Αφιόν, είναι πλέον ή βέβαιο ότι κοιμούνται τον αιώνιο ύπνο τους εκατοντάδες άνδρες, που έπεσαν «τοις κείνων ρήμασι πειθόμενοι». Οι σωροί από τις πέτρες που τους σκεπάζουν, είναι τα τρόπαια της ανδρείας τους και της μνήμη τους.