Free-rider syndrome : το «σύνδρομο του τσαμπατζή» στην εξωτερική μας πολιτική

Ένα παλιό (1998), αλλά εξαιρετικά επίκαιρο άρθρο για τις χρόνιες παθογένειες της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής..

Του Χρύσανθου Λαζαρίδη

Τους τελευταίους μήνες, δύο περιστατικά ήλθαν να ανατρέψουν όλες τις βασικές υποθέσεις εργασίας - όλες τις σταθερές, αν προτιμάτε - επί των οποίων στηρίζεται η εξωτερική μας πολιτική. -- Το πρώτο περιστατικό ήταν η αποκάλυψη ότι στους νέους αμερικανικούς επιχειρησιακούς χάρτες, τα σύνορα στο ανατολικό Αιγαίο έχουν απαλειφθεί. Το δεύτερο περιστατικό είναι η αποκάλυψη ότι σύμφωνα με το βρετανικό σχέδιο για τον «ευρωστρατό», η Τουρκία θα μπορεί να μπλοκάρει επιχειρήσεις που αφορούν την ευρύτερη περιοχή της – συνεπώς να ματαιώνει σχεδιαζόμενες επιχειρήσεις του ευρωστρατού που στρέφονται εναντίον της ή την αφορούν έστω και εμμέσως.

Τα λεγόμενα κοινά ευρωπαϊκά σύνορα, πρώτον αμφισβητούνται από τις ίδιες της ΗΠΑ και δεύτερον δεν αναλαμβάνει να τα υπερασπίσει η Ευρώπη, με τον λεγόμενο «ευρωστρατό» – τουλάχιστον εκ μέρους της Τουρκίας.

Και το χειρότερο, τα ζητήματα αυτά ΔΕΝ είναι διαπραγματεύσιμα, όπως φαίνεται, γιατί έχουμε συμβάλει κι εμείς στη δημιουργία αυτού του τόσο ασφυκτικού διεθνούς καθεστώτος σε βάρος μας. Δεν μπορούμε να εγκαλούμε άλλους για την «εγκατάλειψή» μας, γιατί στην εγκατάλειψη αυτή έχουμε προ πολλού αμέσως ή εμμέσως, συναινέσει (ή συμβάλλει) κι εμείς. Ας δούμε τα πράγματα πιο συστηματικά:

No flags + No soldiers = No borders

Όλοι θυμόμαστε, την κρίση στα Ύμια. Είναι άλλωστε πολύ πρόσφατη, μόλις πριν έξη χρόνια τέτοιες μέρες περίπου. Τότε υπήρξε ξαφνική αμφισβήτηση της ελληνικής κυριαρχίας επί των νησιών αυτών – από την πλευρά της Τουρκίας, η οποία ουδέποτε στο παρελθόν είχε αμφισβητήσει αυτές ειδικά τις βραχονησίδες, ούτε οποιαδήποτε άλλη βραχονησίδα, εκτός από μιαν ειδική περίπτωση νοτιοανατολικά της Σαμοθράκης, πολύ μακριά από την περιοχή αυτή του Αιγαίου.

Είχαμε, λοιπόν, μιαν ευθεία εδαφική αμφισβήτηση, εκ μέρους της Τουρκίας, η οποία πήρε έμπρακτη μορφή, στην οποία απαντήσαμε αρχικά με ό,τι προβλέπει το διεθνές δίκαιο και η διεθνής πρακτική στις περιπτώσεις αυτές, δηλαδή με «επίδειξη σημαίας» και συμβολική παρουσία στρατιωτικών – συνοριακών φρουρών – κι από την οποία αναγκαστήκαμε να αναδιπλωθούμε αποδεχόμενοι τη φόρμουλα: «no flags – no soldiers».

Συμφωνήσαμε, δηλαδή, ότι στις νησίδες αυτές καμία χώρα - ούτε η Ελλάδα ούτε η Τουρκία – δεν θα τοποθετούσε στο μέλλον στρατιώτες ή το εθνικό της σύμβολο. Αποδεχθήκαμε δηλαδή τη μετατροπή τους σε ζώνες αμφισβητούμενης κυριαρχίας, σε «γκρίζες ζώνες».

H συμφωνία εκείνη προβλήθηκε τότε ως «επιτυχία» της Ελληνικής πλευράς, διότι επιστρέψαμε, τάχα, στο προηγούμενο στάτους – το status qvo ante – χωρίς να μπούμε σε θερμό επεισόδιο. Όπως, όμως, αποκαλύφθηκε ευθύς αμέσως, ΔΕΝ είχαμε επιστρέψει στο status qvo ante, είχαμε μόλις αποδεχθεί την ανατροπή του προηγουμένου status, είχαμε μόλις συναινέσει (και η επίσημη Αθήνα…πανηγύριζε, κι όλα) για την επιβολή ενός νέου status qvo μονομερών αμφισβητήσεων της κυριαρχίας μας και επιβολής «γκρίζων ζωνών», που ξεπερνούσαν κατά πολύ την περιοχή εκείνη βορείως της Καλύμνου - άγγιζαν όλο το νοτιοανατολικό Αιγαίο, έφταναν ως νοτίως της Κρήτης κι άρχισαν να έχουν και την Αμερικανική έγκριση.

Το status qvo ante δεν είχε «γκρίζες ζώνες» πουθενά. Με το νέο status που δημοιουργήθηκε το μοιραίο εκείνο βράδυ της κρίσης στα Υμια γεμίσαμε γκρίζες ζώνες που αφορούν από 110 μέχρι και 500 νησίδες καθώς και τα περιβάλλοντα ύδατα. Κι όμως εμείς πανηγυρίζαμε ότι διασώσαμε το (και επιστρέψαμε στο) status qvo ante. Σήμερα, οι Τούρκοι μας ζητούν να υποβάλλουν τα αεροπλάνα της πολιτικής μας αεροπορίας σχέδια πτήσης στις δικές τους αρχές όταν πετάνε προς Ρόδο ή προς Κύπρο! Κι εμείς ακόμα πανηγυρίζουμε ότι διασώσαμε το (και επιστρέψαμε στο) status qvo ante, το βράδυ των Υμίων. Και καμαρώνουμε για τη νέα περίοδο… «ελληνοτουρκικής φιλίας» που οικοδομούμε «εν χορδαίς και τυμπάνοις»… Σήμερα καταλαβαίνουμε ότι αν μια χώρα αποδεχθεί σε μια περιοχή της επικράτειάς της, το δόγμα no flags (δεν επιτρέπετε να βάλετε σημαίες) και no soldiers (δεν επιτρέπετε να βάλετε συνοριακούς φύλακες), αποδέχεται ουσιαστικά, και το no borders (δεν έχετε πλέον αδιαμφισβήτητη συνοριακή γραμμή). Το no flags, no soldiers οδηγεί αναπόφευκτα στο no borders.

Όχι πως δεν έχουμε πρόβλημα και με την Ουάσιγκτων αυτή τη στιγμή. Αλλά το μείζον πρόβλημα δεν το έχουμε στην Ουάσιγκτων, το έχουμε στην Αθήνα. Που πανηγύριζε το 1996 για τη συμφωνία no flags - no soldiers στην περιοχή της Καλύμνου, και διαμαρτύρεται σήμερα που της προκύπτει: no borders.

Τι ακριβώς είναι ο λεγόμενος «ευρωστρατός»

Στην περίπτωση του «ευρωστρατού», πιστέψαμε στην Ελλάδα κάτι που ουδείς υποστήριξε σοβαρά: Ότι ο ευρωστρατός θα αποτελούσε το πρόπλασμα (τον «πυρήνα», αν θέλετε) για τη δημιουργία του ανεξάρτητου κοινού ευρωπαϊκού στρατού που θα προστάτευε επαρκώς τα «κοινά σύνορα» της Ευρώπης. Αν όντως περί αυτού επρόκειτο, τότε όντως, το δικαίωμα βέτο που εκχωρήθηκε στην Τουρκία, αποτελεί αναίρεση του «ευρωστρατού» (όπως τον φανταζόμασταν) και έχουμε κάθε λόγο να διαμαρτυρόμαστε. Όμως ΔΕΝ επρόκειτο περί αυτού.

Θα ήταν ο ευρωστρατός αυτό που νομίζαμε (πρόπλασμα για τη δημιουργία του κοινού μηχανισμού ασφαλείας της Ευρωπαϊκής Ένωσης) αν υπήρχαν οι εξής προϋποθέσεις

* Πρώτον, αν υπήρχε ενιαία κυριαρχία στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Δεν αρκεί να υπάρχουν κοινά σύνορα. Πρέπει αυτό που περιβάλλεται εντός των «κοινών» συνόρων να αποτελεί ενιαία κυριαρχία, για να υποχρεούνται αυτοδικαίως οι Ολλανδοί ή οι Σουηδοί για παράδειγμα, να σπεύσουν σε βοήθεια των Ελλήνων όταν κινδυνεύουν από μιαν χώρα εκτός κοινότητας.

Ή αλλιώς, θα έπρεπε να συνδέονται οι χώρες μέλη της Ένωσης με πολύ ισχυρούς συμμαχικούς δεσμούς… Ενιαία κυριαρχία ΔΕΝ υπάρχει στην Ευρώπη. Και για την ώρα δεν υπάρχει προοπτική να υπάρξει. Ισχυροί συμμαχικοί δεσμοί υπάρχουν μεταξύ (των περισσοτέρων) χωρών της Ένωσης, αλλά αυτοί οι δεσμοί έχουν ατλαντικό χαρακτήρα, δεν είναι αυτόνομοι συμμαχικοί δεσμοί της Ένωσης, είναι ΝΑΤΟϊκοί δεσμοί, περιλαμβάνουν και την Τουρκία, κι αδρανοποιούνται όταν μια χώρα μέλος της Συμμαχίας κινδυνεύσει από άλλη χώρα μέλος της Συμμαχίας.

* Δεύτερον, πρέπει να υπάρχει και ενιαία (όχι απλώς «κοινή») Ευρωπαϊκή Πολιτική Εξωτερικών και Ασφάλειας. Τέτοια πολιτική δεν υπάρχει. Η λεγόμενη ΚΕΠΠΑ είναι «κοινή» ΔΕΝ είναι «ενιαία», οικοδομείται βασανιστικά, ως «σύγκλιση» (convergence) και «συντονισμός» (co-ordination) χωριστών εθνικών προτεραιοτήτων και επιδιώξεων. Όχι ως κατάργηση εθνικών προτεραιοτήτων και επιδιώξεων.. Οι εθνικές κυριαρχίες των χωρών της Ένωσης, παραμένουν χωριστές. Οι εθνικές προτεραιότητές τους παραμένουν διακριτές. Η ασφάλεια καθεμιάς παραμένει στη δικαιοδοσία του εθνικού της στρατού και η κοινή τους Άμυνα έναντι εξωτερικών εχθρών παραμένει στη δικαιοδοσία του ΝΑΤΟ. Αυτό είναι το σημερινό πλέγμα της ευρω-ατλαντικής Ασφάλειας, και το πλέγμα αυτό ο ευρωστρατός ΔΕΝ το ανατρέπει ΟΥΤΕ το αμφισβητεί.

Δεν υπάρχει λοιπόν – ούτε προβλέπεται να υπάρξει στο ορατό μέλλον - η κοινή επικράτεια την οποία καλείται να υπερασπιστεί ο υπό δημιουργία ευρωστρατός. Δεν υπάρχει – ούτε προβλέπεται να υπάρξει εν όψει της υπό συγκρότηση ΚΕΠΠΑ – η κατάργηση των ιδιαίτερων εθνικών συμφερόντων, ώστε να υποχρεώνονται όλες οι χώρες των Ένωσης να έχουν συμπαγή ενιαία εξωτερική πολιτική. Απλώς καλούνται να αποκτήσουν ένα χαλαρό συντονισμό εθνικών προτεραιοτήτων εκεί που τα συμφέροντα τους συμπίπτουν ή δεν αντιτίθενται ευθέως. Δεν καλούνται να καταργήσουν τα ιδιαίτερα συμφέροντά τους εν ονόματι του «κοινού συμφέροντος της Ένωσης».

* Το πιο σημαντικό, ο ευρωστρατός ΔΕΝ είναι «ανεξάρτητος». Επιχειρησιακά υπάγεται στην δομή του ΝΑΤΟ. Το ΝΑΤΟ κάνει επιχειρησιακά σχέδια, για το από πού μπορεί να κινδυνεύσει, πώς μπορεί να προετοιμαστεί για κάθε δυνητική απειλή, πώς πρέπει, κατά βέλτιστο τρόπο, να διατάξει τις δυνάμεις του εν καιρώ Ειρήνης, να ετοιμάσει της εφεδρείες του εν όψει απειλής, να αναδιατάξει τις δυνάμεις του εν καιρώ κρίσης και να εξασφαλίσει τις γραμμές εφοδιασμού και επικοινωνιών καθώς ξεδιπλώνονται οι ενδεχόμενες συγκρούσεις. Όλα αυτά, που αποτελούν τη βασική επιχειρησιακή «ταυτότητα ανεξαρτησίας» ενός αμυντικού μηχανισμού, τα έχει το ΝΑΤΟ, ο ευρωστρατός δεν τα έχει, ούτε προβλέπεται να τα αποκτήσει.

Ο ευρωστρατός είναι, επίσης, απολύτως εξαρτημένος από την υποδομή του ΝΑΤΟ. Οι βάσεις, οι επικοινωνίες, ο τρόπος ανάπτυξης των δυνάμεων του ευρωστρατού, όλα είναι ΝΑΤΟίκά.

Πρόκειται για ένα βοηθητικό σώμα του ΝΑΤΟ, με πλήρη επιχειρησιακή και υλικοτεχνική εξάρτηση από το ΝΑΤΟ, άρα υποταγμένο στους περιορισμούς και τις προτεραιότητες του ΝΑΤΟ. Συνεπώς δεν μπορεί να στραφεί ενάντια σε χώρα μέλος του ΝΑΤΟ, ή να αναλάβει δράση που δεν την εγκρίνει χώρα μέλος του ΝΑΤΟ. Και η Τουρκία, ως γνωστόν, είναι χώρα-μέλος του ΝΑΤΟ…

Το πρόβλημα της Ελλάδας δεν είναι ότι μας προέκυψε ευρωστρατός «κουτσουρεμένος». Το πρόβλημά μας είναι ότι περιμέναμε ότι θα μπορούσε να ΜΗΝ ήταν κουτσουρεμένος, ότι περιμέναμε ότι θα μπορούσε να είναι όντως το «πρόπλασμα» κοινού και ανεξάρτητου ευρωπαϊκού στρατού (πράγμα που ουδείς μας υποσχέθηκε), ότι θα μπορούσε όντως να επιβάλει μιαν ενιαία κυριαρχία στην Ευρώπη (πράγμα για το οποίο ουδείς μιλά), ότι θα μπορούσε να εφαρμόζει ενιαία εξωτερική πολιτική πέρα από ιδιαίτερα εθνικά συμφέροντα (ενώ η ΚΕΠΠΑ φιλοδοξεί να συντονίσει, όπου αυτό είναι εφικτό, διαφορετικές προτεραιότητες, όχι να τις καταργήσει).

Το πρόβλημά μας, εν τέλει, είναι ότι προσπαθήσαμε να διεθνοποιήσουμε στα πλαίσια της Ένωσης - πέρα από την αγροτική πολιτική και το νόμισμα - και την αμυντική πολιτική και τη διπλωματία. Κάτι, όμως, που οι υπόλοιποι εταίροι μας ΔΕΝ δέχονται να κάνουν.

Το «σύνδρομο του τζαμπατζή» (free-rider syndrome)

Η πολιτική ελιτ της Ελλάδας (που εκτείνεται πολύ πέραν του κυβερνώντος κόμματος, για να είμαστε δίκαιοι), στήριξε την εξωτερική πολιτική της στις εξής – εξωπραγματικές, όπως αποδείχθηκε - υποθέσεις εργασίας:

* Πρώτον, ότι μπορεί να παραιτείται, από την συμβολική άσκηση της κυριαρχίας της σε «ακραία» σημεία της επικρατείας της, χωρίς να πληρώνει τίμημα ευρύτερης και έμπρακτης αμφισβήτησης της κυριαρχίας της. Της προέκυψαν «γκρίζες ζώνες» στο Αιγαίο και απάλειψη της συνοριακής γραμμής της από τους αμερικανικούς χάρτες.

* Δεύτερον, ότι μπορεί να κάνει «διάλογο» με την Τουρκία, χωρίς να συρθεί σε συνολικές διαπραγματεύσεις. Της προέκυψε διαπραγμάτευση εφ' όλης της ύλης συμπεριλαμβάνοντας και θέματα εδαφικών διεκδικήσεων της Τουρκίας (open borders disputes, σύμφωνα με τον ακριβή όρο του Ελσίνκι).
* Τρίτον, ότι εφ΄ όσον αποφεύγουμε – έστω και με κινήσεις «κατευνασμού» – την οξύτητα με την Άγκυρα, ακόμα κι όταν η τελευταία κλιμακώνει τις προκλήσεις της, τότε αργά η γρήγορα ο Αμερικανικός παράγοντας θα στραφεί με το μέρος μας, ενώ ο ευρωπαϊκός παράγοντας θα θωρακίσει την Άμυνά μας. Τελικώς οι Αμερικανοί υιοθετούν τις τουρκικές αμφισβητήσεις, τις οποίες εμείς προσυπογράψαμε, ενώ οι Ευρωπαίοι εταίροι μας αποδέχονται βέτο της Άγκυρας στη δράση του ευρωστρατού.

* Τέταρτον, ότι τα εθνικά μας θέματα γίνονται πλέον «ευρωπαϊκά» θέματα, αφού διαπλέκονται με την προοπτική ένταξης της Κύπρου όσο και με την «ευρωπαϊκή πορεία» της Τουρκίας. Συνεπώς, δε χρειάζεται καμία αυτόνομη δική μας διπλωματική προσπάθεια, πέρα από την «διευκόλυνση» των Βρυξελλών, να επιτύχουν τις κατάλληλες υποχωρήσεις από την πλευρά της Τουρκίας. Τελικώς, φαίνεται ότι η εκτός Ένωσης Τουρκία έχει μεγαλύτερη επιρροή στις Βρυξέλλες, απ' ότι η «ισχυρή Ελλάδα» της Ένωσης.

* Πέμπτον, ότι η εθνική μας Άμυνα γίνεται πλέον «ευρωπαϊκή υπόθεση». Τελικώς αποδεικνύεται ότι ο ευρωστρατός είναι περισσότερο εξαρτημένος από τις αρνήσεις της Τουρκίας, παρά πρόθυμος να καλύψει τις ανάγκες της Ελλάδας.

Και οι πέντε, ανωτέρω, «σταθερές» της πρόσφατης εξωτερικής μας πολιτικής έχουν πλέον καταρρεύσει. Και κινδυνεύουν να προκαλέσουν, ένα νέο, ολέθριο, κύμα αντιευρωπαϊσμού – αντιαμερικανισμού μέσα στην Ελλάδα, όχι διότι οι σύμμαχοί και εταίροι μας «μας πρόδωσαν», αλλά κυρίως διότι εμείς οι ίδιοι καλλιεργήσαμε υπερβολικές προσδοκίες από αυτούς.

Το κλειδί για να αποφύγουμε το κύμα αντιευρωπαϊσμού – αντιαμερικανισμού είναι να επαν-εθνικοποιήσουμε την Άμυνα και τη διπλωματία μας. Όχι, ασφαλώς, εγκαταλείποντας την Ευρώπη, αλλά συνδυάζοντας (και συμπληρώνοντας) τα πλεονεκτήματα της Ευρωπαϊκής μας θέσης με συντελεστές ισχύος που εμείς οι ίδιοι δημιουργούμε για τον εαυτό μας και την αποτελεσματικότερη υπεράσπιση των εθνικών μας συμφερόντων. Κάνοντας, δηλαδή, ό,τι κάνουν όλοι οι υπόλοιποι Ευρωπαίοι.

Γιατί μέχρι στιγμής πολιτευόμαστε, όχι ως Ευρωπαίοι, αλλά ως «τζαμπατζήδες της Ευρώπης»!
Θέλουμε άλλοι, για λογαριασμό μας, να υπερασπίζονται τις βραχονησίδες μας, τις οποίες εμείς δεν διακινδυνεύουμε να υπερασπιστούμε.
Θέλουμε άλλοι, για λογαριασμό μας, να αποθαρρύνουν έμπρακτα των Τουρκικό επεκτατισμό, τον οποίο εμείς οι ίδιοι ενθαρρύνουμε (με την κατευναστική πολιτική που υιοθετούμε απέναντί του).
Θέλουμε άλλοι, για λογαριασμό μας, να αποκρούουν τις συνεχείς προκλήσεις και τις έμπρακτες αμφισβητήσεις της κυριαρχίας μας, τις οποίες όμως, εμείς οι ίδιοι επικυρώνουμε.
Και αγνοούμε ότι στη διεθνή πολιτική το δίκαιο δεν θριαμβεύει πάντα, αλλά οι «τσαμπατζήδες» πάντα τιμωρούνται. Το «σύνδρομο του τσαμπατζή» – η τάση να κερδίζουμε χωρίς να ρισκάρουμε, να επιβιώνουμε χωρίς να πληρώνουμε τίμημα, δαπάναις τρίτων, οι οποίοι πρέπει να παραβλέψουν το δικό τους συμφέρον για να προστατέψουν το δικό μας – αυτό το «σύνδρομο του τσαμπατζή» που το έχει αναγάγει σε «θρησκεία» η σύγχρονη πολιτική ελιτ, μετατρέπει την Ελλάδα από «πολύτιμη σύμμαχο» (asset) για κάθε τρίτο, σε «δυσβάστακτο παθητικό» (liability) για κάθε φίλο της και σε εύκολο αντίπαλο για κάθε εχθρό ή ανταγωνιστή της…